این استاد خمینی شهری کتاب حقوق نفت و گازرا به نگارش درآورده که برای اولین بار به صورت روشمند مسائل حقوقی مرتبط با نفت و گاز به صورت هماهنگ و منسجم در شانزده فصل و ۷۱۲ صفحه در آن مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
مطالب کتاب به نحوی نگارش و تدوین شده است که برای کلیه افراد علاقه‌مند در حوزه نفت و گاز به خصوص سیاستمداران، نمایندگان مجلس، مدیران، کار‌شناسان و متخصصان نفتی در مجموعه وزارت نفت، سایر مدیران ارشد و میانی مرتبط با مباحث انرژی و نفت و گاز، حقوقدانان، قضات و وکلا، شرکتهای منهدسان مشاور و پیمانکاران و بیش از هر کس دانشجویان رشته حقوق نفت و گاز قابل استفاده است.
با توجه به اهمیت نفت و گاز در کشورمان استاد دانشگاه تهران کتاب ارزشمندی را به رشته تحریر درآورده است که این کتاب برای افراد متخصص به ویژه دانشجویان در حوزه نفت و گاز از اهمیت فراوانی برخوردار است.
از دکتر عبدالحسین شیروی تاکنون کتاب‌های قراردادهای ساخت، بهره‌برداری و واگذاری (بی. او. تی)، حقوق تطبیقی، حقوق تجارت بین‌الملل، داوری تجاری بین‌الملل، حقوق نفت و گاز و دو کتاب متون حقوقی به زبان انگیسی به چاپ رسیده است.
عبدالحسین شیروی استاد حقوق دانشگاه تهران به گفت‌و‌گو با خبرنگار حقوقی میزان پرداخته و در زمینه کتاب حقوق نفت و گاز که برای اولین بار در این زمینه به چاپ رسیده، صحبت کرده و موارد برجسته‌ای را ذکر کرده است.
کوتاه‌ترین تعریفی که می‌توان از «حقوق نفت» ارائه داد چیست؟
حقوق نفت به قواعد، اصول، موازین، قوانین، مقررات و ضوابطی اطلاق می‌شود که روابط مرتبط با نفت را در جامعه تنظیم می‌کند. این روابط شامل مالکیت نفت موجود در لایه‌های زیر زمینی، نحوه تملک، سرمایه‌گذاری، اکتشاف، توسعه، استخراج، بهره‌برداری، توزیع، صادرات، حمل و نقل و مصرف نفت، گاز، می‌عانات گازی، قیر و سایر هیدروکربور‌ها می‌باشد.
شما در کتاب خود، «حقوق نفت» را یک رشته مستقل حقوقی معرفی کرده‌اید یا اینکه آن را زیر مجموعه رشته‌های دیگر مثل حقوق تجارت بین الملل یا حقوق انرژی دانسته‌اید؟
یکی از مشکلاتی که من در نوشتن کتاب حقوق نفت با آن روبرو بودم و باید نسبت به آن تصمیم می‌گرفتم این بود که آیا حقوق نفت یک رشته حقوقی مستقل است یا زیر مجموعه سایر رشته‌های حقوقی است. حقوقدانان چه در داخل و چه در خارج اثباتا یا نفیا نسبت به موضوع اظهار نظر نکرده‌اند و انگار چنین رشته حقوقی را نمی‌شناسند. به نظر اینجانب حقوق نفت دارای اصول، قواعد و ضوابط مخصوص به خود و روشهای تفسیری ویژه‌ای است که آن را از سایر رشته‌های حقوقی جدا می‌سازد و به آن استقلال میدهد. البته این استقلال به این معنا نیست که حقوق نفت تحت تأثیر سایر رشته‌های حقوقی قرار نداشته و یا بعضا با آن‌ها هم پوشانی ندارد.
عدم شناسایی حقوق نفت به عنوان یک رشته مستقل حقوقی ممکن است ناشی از فضای انحصاری حاکم در این صنعت باشد که امکان آشنایی و ورود جامعه دانشگاهی به نفت و مسائل آن را به سادگی فراهم نمی‌کند. مذاکرات قراردادهای نفتی، مفاد این قرارداد‌ها و حل و فصل اختلافات نفتی عمدتا به صورت محرمانه و دور از نقد و بررسی دانشگاهی انجام می‌شود. بسیاری از شرکتهای نفتی، قرارداد‌ها و مهارتهای قراردادی خود را بخشی از دارایی فکری و انحصاری خود می‌دانند و به شدت از انتشار آن جلوگیری می‌کنند.
در هر حال، شناسایی حقوق نفت به عنوان رشته‌ای مستقل به جامعه دانشگاهی امکان میدهد که نسبت به تقویت مبانی نظری این رشته اقدام کرده، زمینه را برای ورود بیشتر در این عرصه فراهم نمایند. انکار این رشته به عنوان یک رشته مستقل باعث خواهد شد که این رشته بیش از پیش در محیطهای علمی و دانشگاهی مهجور باقی مانده، از نقد و بررسی مجامع دانشگاهی محروم گردد. شناسایی این رشته به عنوان یک رشته مستقل این فرصت و توقع را فراهم می‌آورد که مسائل نفت از انحصار خارج و در بوته نقد و بررسی عالمانه و هم افزایی علمی قرارگیرد.
قبل از تالیف این اثر، مقالات علمی متعددی را پیرامون حقوق نفت و گاز به رشته تحریر درآورده‌اید، هدف اصلی جناب‌عالی از نگارش کتاب «حقوق نفت و گاز» چه بود؟
راه‌اندازی رشته‌های مدیریت قراردادهای نفتی در مقطع دکتری و حقوق نفت و گاز در مقطع ارشد و دکتری در چند سال گذشته در دانشگاه‌های متعدد، ضرورت انتشار کتابی جامع در مورد حقوق نفت و گاز را دو چندان می‌کرد.
علاوه بر آن عطش جامعه به دانستن مسایل نفت و گاز به خصوص مسایل حقوقی آن روز به روز زیاد‌تر می‌شد بدون اینکه منابع مستحکم و متقنی برای آن وجود داشته باشد.
سابقه طولانی در شرکت ملی نفت ایران و برخورداری از تجارب گسترده در این زمینه، من را در جایگاهی قرار داد که بر خود تکلیف دیدم که باید دیگران را در این دانش و تجربه سهیم کنم. بیان و تقریر تجربیات ارزنده در یک حیطه تخصصی کار ساده‌ای نیست چه از جهت روانی و چه از جهت اجرایی.
از جهت روانی افراد سعی می‌کنند این دانش و تجربه را به عنوان یک برتری نسبی نزد خود حفظ کنند و از جهت اجرایی مشغله‌ها و درآمد‌ها به آن‌ها اجازه نمی‌دهد که ضمن محرومیت از حق مشاوره و حق وکالت و سایر درآمد‌ها، روز‌ها و شب‌ها هزاران ساعت خود و خانواده را صرف تألیف کتاب کنند. اما این نهیب حافظ همواره در گوش من بود که:
عاقبت منزل ما وادی خاموشان است **** حالیا غلغله در گنبد افلاک انداز
و باز به این بیت حافظ اعتقاد دارم که سعی و کوشش ما باید با عنایت پروردگار همراه باشد تا موفقیت حاصل شود:
به سعی خود توان برد پی به گوهر مقصود **** خیال باشد کاین کار بی‌حواله برآید
لطفا پیرامون مباحثی که در کتاب حقوق نفت و گازمطرح کردید، یک توضیح مختصر بیان فرمایید؟
کتاب حقوق نفت و گاز ۷۱۲ صفحه است که در شانزده فصل تنظیم شده است. هر فصل یک موضوع کلی را پوشش میدهد. از آنجا که مسایل حقوق نفت و گاز با مسایل فنی این صنعت ارتباط نزدیک دارد، در فصل اول تشکیل نفت، ترکیبات و ناخالصیهای آن و فرآورده‌ها و محصولات نفتی توضیح داده شده است و در فصل دوم عملیات بالادستی و پایین دستی به زبان ساده و غیر فنی بیان گردیده است. فصل سوم کاملا جدید است و به مفهوم حقوق نفت و گاز، قلمرو و ماهیت آن بحث شده است و ویژگیهایی که آن را از سایر رشته‌های حقوقی مجزا می‌کند، به تفصیل بیان شده است. در این فصل وجود رشته مستقلی تحت عنوان «حقوق نفت و گاز» مورد بحث قرار گرفته است.
فصل چهارم به پیشینه و سابقه حقوق نفت در ایران اختصاص پیدا کرده است و این روند تاریخی از امتیازنامه روی‌تر تا قراردادهای بیع متقابل مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل همچنین شکل گیری حقوق نفت در ایران و تحولات آن به خصوص از جهت قانونگذاری بررسی شده است.
در فصل پنجم مالکیت بر منابع نفت و گاز در فقه امامیه، مالکیت منابع طبق قوانین و مقررات قبل از انقلاب اسلامی و پس از آن و به خصوص با توجه به تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بررسی شده است. اصل حاکمیت دائمی کشور‌ها بر منابع نفت و گاز طبق مقررات حقوق بین الملل عمومی در فصل ششم بررسی شده است. در فصل هفتم، حاکمیت یک کشور بر دریاهای مجاور بررسی شده، موضع حقوق بین‌الملل در این زمینه بحث گردیده است. حق حاکمیت بر مناطق دریایی، فلات قاره و منطقه انحصاری اقتصادی و تزاحم بین کشورهای همسایه در اعمال حق حاکمیت بر منابع دریایی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. فصل هشتم به بحث بهره‌برداری از میادین مشترک اختصاص پیدا کرده است و قوانین و مقررات بین‌المللی ناظر به میادین مشترک بررسی شده است.
فصل نهم کتاب یکی از مباحث مهم حقوق نفت و گاز یعنی حضور و مشارکت بخش خصوصی اعم از داخلی و خارجی را مورد بحث و بررسی قرار میدهد. انواع قراردادهای نفتی اعم از بالادستی، پایین دستی و تجارت در فصل دهم مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل یازدهم، دوازدهم و سیزدهم روی قراردادهای بالادستی تمرکز پیدا کرده است و نظام مالی و مالیاتی این قرارداد‌ها، روابط بین شرکتهای ملی نفت یا کارفرما با شرکتهای بین‌المللی نفتی یا پیمانکار، و شروط حقوقی این قرارداد‌ها از قبیل، فسخ، فورس ماژور، قانون حاکم، محرمانه نگه داشتن اطلاعات بررسی شده است.
فصل چهاردهم نفت و سازمانهای بین‌المللی از قبیل اوپک، آژانس بین‌المللی انرژی، اوپک گازی و امثال آن بررسی خواهد شد. در این فصل همچنین جایگاه نفت در سازمان تجارت جهانی، گات و پیمان منشور انرژی بحث شده است. به دلیل اهمیت مسایل زیست محیطی مربوط به حوزه نفت، فصل پانزدهم صرفا مسایل زیست محیطی در انجام عملیات نفتی اختصاص پیدا کرده است. در نهایت در فصل آخر روشهای حل و فصل اختلافات نفتی بیان شده است.
این کتاب سعی دارد کلیه مسایل مهم و اساسی حقوق نفت و گاز را پوشش دهد و زمینه را برای تحقیقات مفصل‌تر در هر کدام از این محور‌ها فراهم نماید.
یکی از تخصصهای مطالعاتی شما، بحث سرمایه گذاری خارجی در صنعت نفت به ویژه در عملیات بالادستی نفت و گاز است، در این کتاب تا چه اندازه به این مساله پرداخته شده است؟
سرمایه‌گذاری خارجی با حقوق نفت و گاز عجین است. حقوق نفت و گاز بر پایه قراردادهای سرمایه‌گذاری از قبیل قراردادهای امتیازی، مشارکتی و خدماتی بنا شده است. پس سرمایه‌گذاری جایگاه مهمی در مباحث حقوق نفت و گاز دارد و طبیتعا در این کتاب به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.
در حقوق ما، سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه نفت و گاز باید در پرتو دو مسئله بررسی شود: اولین مسئله اینکه منابع نفت و گاز جزء انفال و ثروتهای عمومی است و مالکیت آن به کسی تعلق ندارد و حتی دولت نیز مالک آن نیست بلکه به تعبیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران «در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آن‌ها عمل نماید». خب تا چه اندازه دولت میتواند سرمایه‌گذاری، مالکیت و مدیریت منابع نفتی را به خارجیان واگذار کند؟ مسئله دوم ملی شدن صنعت نفت است. سرمایه‌گذاری، مالکیت و مدیریت خارجیان در حوزه نفت و گاز تا چه اندازه با ملی شدن صنعت نفت هماهنگی یا تعارض دارد؟
به نظر می‌رسد سرمایه‌گذاری خارجی در نفت و گاز به نحوی که سرمایه‌گذار مدعی مالکیت و مدیریت بر نفت موجود در مخزن، چاه‌های حفر شده، تأسیسات سرچاهی، تأسیسات و کارخانجات فرآورش نفت، زمینهای مربوط و یا نفت استخراج شده باشد، مجاز نیست. البته استفاده از خدمات خارجیان برای اجرای عملیات نفتی و از جمله اخذ منابع مالی بدون تفویض مالکیت و مدیریت به خارجیان اشکالی ندارد.
همچنین فروش محصول (نفت و گاز) پس از تولید و در قالب قراردادهای تجاری اشکالی ندارد. اما تعهد به فروش آتی نفت و گاز در صورتی صحیح است که منجر به انتقال مالکیت و یا ایحاد سایر حقوق عینی برای خریدار نشده و خریدار نتواند مالکیت یا هر گونه حق عینی دیگر بر نفت و گاز مشخصی را قبل از تحویل ادعا کند.
با توجه به اینکه کتاب «حقوق نفت و گاز» شما در حال حاضر تنها اثر فارسی منتشر شده در این گرایش است آیا آن را به عنوان منبع آزمون کتبی و مصاحبه دکتری حقوق نفت و گاز معرفی می‌نمائید؟
پرسشهای آزمون کتبی و مصاحبه دکتری حقوق نفت و گاز توسط طراحان سوالات و شرکت کنندگان در مصاحبه دکتری تعیین می‌شود. از آنجا که اینجانب در سالهای قبل جزء طراحان سوالات آزمون دکتری بوده‌ام، اگر مجددا از اینجانب دعوت بعمل آید که سوال طراحی کنم، عمده سوالات اینجانب از این کتاب خواهد بود.
البته سایر همکاران محترم نیز ممکن است از مطالب این کتاب سوال طرح کنند. به هر حال مطالعه دقیق مطالب این کتاب برای کلیه کسانی که تمایل دارند در آزمون دکتری نفت و گاز شرکت کنند ضروری است.
پیشینه تاریخی حقوق نفت و گاز در ایران به چه سالهایی بازمی گردد؟
سابقه نفت در ایران به قرن‌ها قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد که مردم از فرآوردهای نفتی همچون قیر برای مسدود کردن درزهای ساختمان‌ها و قیراندود کردن کشتی‌ها استفاده می‌کردند. خود نفت را نیز مردم بعضا برای روشنایی به خصوص برای جاودانه کردن آتش آتشگاه‌های مقدس بکار می‌بردند. نفت به عنوان یک معدن ظاهری نیز در فقه مورد توجه بوده است.
نفت به عنوان معدن سیالی که در اعماق زمین و دریا‌ها قرار دارد و استخراج آن مستلزم سرمایه‌گذاری عظیم و به کارگیری دانش فنی خاص است که میتواند ثروت هنگفتی ایجاد کند، حداقل تا اوایل قرن بیستم برای ایرانیان ناشناخته بوده است. امتیازنامه‌هایی که در این دوره امضا شده‌اند همگی نشان از بی‌اطلاعی کامل از چیزی به نام نفت به معنای امروزی آن است.
حداکثر تلقی از نفت این بوده که نفت یک ماده معدنی است که فرنگیان به آن نیاز دارند و واگذاری امتیاز استخراج و بهره‌برداری از آن خطری را متوجه کشور نمی‌کند، بلکه درآمدی را هم ایجاد می‌کند.
پیشینه حقوق نفت در ایران برمی‌گردد به قوانین فقهی و عرفی رایج در مورد معادن به خصوص معادن ظاهری که روابط افراد خصوصی را در استفاده از این معادن مقرر می‌کرده است. از طرف دیگر دولت خود را مرجع بلامنازع می‌دانسته که میتواند خارج از قلمرو املاک شخصی، نسبت به واگذاری حق امتیاز اکتشاف و استخراج معادن از جمله نفت اقدام کند.
بنابراین در چارچوب این اصول، امتیازنامه‌هایی برای اکتشاف و استخراج نفت امضا شد که حقوق نفت در ایران را پایه ریزی کرد. در برهه‌ای از تاریخ معاصر ایران مسائل نفت تنها در چارچوب امتیازنامه‌ها و قرارداد‌ها تنظیم می‌شدند و قوانین و مقررات مستقلی وجود نداشت که تنظیم کننده امتیازنامه‌ها و قرارداد‌ها باشند. با ملی شدن صنعت نفت و تصویب قانون نفت، حقوق نفت وارد دوره جدیدی شد. با پیروزی انقلاب اسلامی و نگاه جدید به ملی شدن صنعت نفت، حقوق نفت به‌طور جدی دستخوش تغییر شد.
آینده حقوق نفت و گاز را در ایران چگونه ارزیابی می‌کنید؟
نفت سازنده تاریخ معاصر کشور ما است و مسایل نفت به حق جزء مسایل حساس کشور ما محسوب می‌شود. به رغم اهمیتی که مسایل نفت در کشور ما داشته است، این رشته مورد توجه چندانی قرار نگرفته است تا اینکه در پی تأکید مقام معظم رهبری، این رشته در مقطع کار‌شناسی ارشد و دکتری در برخی از دانشگاه‌های طراز اول ایران راه‌اندازی شد.
ترکیب شرکت کنندگان در مصاحبه دکتری آزمون سال جاری تحصیلی نشان میدهد که این رشته به شدت مورد استقبال دانشجویان حقوق قرار گرفته است و پرتلاش‌ترین و مستعد‌ترین فارغ التحصیلان مقطع ارشد به این رشته جذب می‌‌شوند.
بسیاری از دانشجویان در مقطع کار‌شناسی و ارشد تمایل دارند که تحصیلات خود را در زمینه حقوق نفت و گاز تکمیل کنند. جذب نیروهای مستعد و باهوش و پرکار به حوزه حقوق نفت و گاز نوید میدهد که این رشته آینده درخشانی خواهد داشت و ما در این زمینه پیشرفت قابل ملاحظه‌ای خواهیم کرد.
در بیرون از دانشگاه‌ها نیز مباحث قراردادهای نفتی و حقوق نفت و گاز مورد استقبال زیادی قرار دارد. حقوقدانان، قضات و وکلا، شرکتهای مهندسان مشاور و پیمانکاران، مدیران، کار‌شناسان و متخصصان در مجموعه وزارت نفت، و سایر مدیران و مشاوران و تصمیم سازان که با مباحث انرژی و نفت و گاز مرتبط هستند به این رشته و اطلاع از آن مشتاق هستند که این نیز به توسعه این رشته کمک خواهد کرد.
کتاب حقوق نفت و گاز با بیانی ساده و روان، مطالب مستحکم حقوق نفت و گاز را به نحوی ارائه کرده است که برای کلیه این افراد قابل استفاده باشد. اتمام چاپ اول این کتاب در مدت کوتاه نشان از استقبالی است که از این کتاب شده است.