محمدعلی شاهین
سابقه استفاده از پوست توسط انسان به 500 سال پیش از میلاد برمی گردد. تبدیل پوست به چرم و استفاده از پشم آن پیشرفت بعدی بود که انسان در این مسیربه آن دست یافت. از چرم و پوست از دیربازمحصولات متعددی تولید می شود و سبب شده تا مشاغل متعددی در ارتباط با تولید چرم و محصولات مختلف آن وجود داشته باشد، که اصلی ترین آن ها دباغی است که به دلیل اهمیت آن معمولا دارای تشکیلات بوده است.
در اصفهان دوران قاجار و پهلوی صنف دباغ به دو دسته عمده دباغ شهری و دباغ سدهی تقسیم می شدند. مطابق قانون صنفی و معمول سنواتی این حرفه، پوست قصابان تمام قصبات شهر اصفهان، بلوک نصرآباد و کارلادان بلوک برزرود، بلوک جی و رنان مختص دباغ شهری و سایر بلوکات اصفهان مربوط به دباغ سدهی می شده است. طبق این تقسیم بندی دباغ شهری و دباغ سدهی حق تقاضای چرم و دخالت در سایر امور یکدیگر را نداشتند. اهمیت این شغل و سرشاخه بودن برای بسیاری از مشاغل سبب شده تابرای نطم امور و تعیین حدود وظایف اسنادی تنظیم شود که به برخی از آنها اشاره می شود:
سند سال 1281خورشیدی
سندی مربوط به سال 1281 ه. ش در مورد دباغان موجود است . این سند قراردادی شرعی است که بین دباغان اصفهان و دباغان سدهی بسته شده است. درسند مذکور محدوده کاری هر کدام از این دو دسته مشخص گردیده و تخلف از آن جرم شناخته شده است.
سند 1285 خورشیدی
سندی در سال1285خورشیدی بین قصابان تنظیم شده که براساس آن مجلس ملی اصفهان تاکید کرده خریداران گوسفند و بز، پوست گوسفند و بز را که در اصفهان و چهار بلوک آن کشتار می شوند به هیچ وجه از شهر خارج نکنند و به مصرف خود شهر برسانند. این سند در منزل ملک التجار تنظیم شده است و انجمن ایالتی اصفهان نیز بر آن صحه گذاشته است.
بالا بودن حجم کارهای دباغان و چرم سازان باعث می شد تا سایرین نیز به این شغل روی آورده و قدیمی ها به آن اعتراض کنند. سندی با مهر ظل السلطان موجود است که در جواب شکایت دباغان سده ای دستور داده شد که در سده بیشتر از 5 نفر دباغی نکنند و بقیه پوست های خود را به دباغ های شهری بدهند تا از عهده مالیات دیوان برآیند.
از آنجا که اصناف متعدد ذکر شده همگی نیازمند به چرم بوده اند گاه و بیگاه این ماده اولیه در بازار کمیاب می شده است . همچنین دخالت غیرحرفه ای ها و صاحبان مشاغل دیگر و تجار روسی و دولتی ها در این بازار اختلاتی به وجود می آورده است که موجب شکایات متعدد و درگیری هایی می شد. انجمن ولایتی در عصر قاجار طی قراردادی با ملک التجار اصفهان تولید و توزیع چرم اصفهان را صرفا حق دباغان دانسته اند.
سند سال 1301خورشیدی
در سال 1301ه.ش در پی کمبودهای درمیزان چرم و مشکلات دسترسی مشاغل مصرف کننده آن مذاکراتی در مورد نحوه تقسیم چرم صورت گرفت و سندی درباره نحوه اختصاص 300 تخته پوست دباغی شده روزانه توسط دباغان اصفهان تنظیم شد . براساس موافقتنامه تنظیمی 100 عدد به صنف ارسی دوز ، 50 عدد گیوه دوز و مابقی بین اصناف دیگر تقسیم شد.
ازدیاد شکایات سبب شد تا در سال 1304 صنف چرم سازان و دباغان نمایندگانی برای تنظیم امور خود انتخاب کنند. این اسناد نشان از اهمیت چرم و چرم سازی درعصر قاجار و پهلوی دارد چون مواد اولیه بسیاری ازاصناف بوده است.
سند سال 1319خورشیدی
درخواست قصابان سده برای تعمیرراه ها
سندی مربوط به این سال وجود دارد که قصابان سده از شهرداری درخواست می کنند جاده ها و خیابان های مسیر اصفهان – سده به منظور کاهش هزینه حمل و نقل از کشتارگاه تعمیر شود. این سند نشان می دهد که قصابی و میدان داری و کشتارگاه در سده فعال بوده و فعالان برای ارتباط با بازارهای اصفهان به جاده مناسب نیاز داشته اند و به دلیل نامناسب بودن خیابان های سده و مسیر ارتباط با اصفهان مجبور به شکایت شده اند. بایستی توجه کرد که خیابان کشی در سده از سال 1314 شروع شده است.
دهه 1330
در این دهه در اصفهان، سده، نجف آباد و شهرضا کارگاه هایی برای آماده سازی روده بز و گوسفند وجود داشت که در سده کارگاهی به این منظور دایر شده بود که به طور مستقیم و انحصاری محصول آن به خارج کشور صادر می شد. ولی بقیه کارگاه های استان محصول خود را به تهران و از آن جا به خارج ارسال می کردند.
گفته شد که ماده اولیه بسیاری از مشاغ چرم بوده برخی از این مشاغل در دوران قاجار و پهلوی عبارتند از:
ارسی دوزان (نوعی کفش)، پاشنه سازان (تولید کنندگان پاشنه کفش)
ترکش دوزان، چرمی دوزان، چکمه دوزان، رصاف سازان (گیوه دوزان)، سراجان (دوزندگان اسباب زین و یراق اسب) ، صحافان، ساغری دوزان (نوعی کفش).
جالب اینکه شرایط کار این مشاغل به شکلی بوده که همه این اصناف مالیات می دادند مثلا مالیات دباغان در دوره ناصرالدین شاه 75 تومان درسال ثبت شده است.
بهرحال توجه به معدود اسناد در دسترس از مشاغل شهرستان نشان می دهد که قصابی، دباغی، زهتابی و تولید محصولات چرمی در این دیار سابقه طولانی داشته و رونق آن به شکلی بوده که افرادی را از شهرهای دیگر تشویق کرده تا برای استفاده از بازار موجود به سده مهاجرت کنند. این پیشینه بی شک پشتوانه ای برای ادامه فعالیت در زمینه های فوق بوده و با به روزشدن فعالیت ها همچنان موجبات اشتغال گروهی از شهروندان درخمینی شهر را فراهم می سازد.
منابع:
1- الهیاری، فریدون و همکاران، تاریخ حرف، صنایع، تجارت استان اصفهان از دوره باستان تا انقلاب اسلامی، اتاق بازرگانی اصفهان، 1393، اصفهان .
2- گفتگو با فعالان دباغی و قصابی