دانشنامه شهرستان خمینی شهر

محمدعلی شاهین
روزنامه نگار، پژوهشگر
همه ساله آبانماه به مناسبت هفته کتاب توجه ها به سمت کتاب و کتابخوانی و مسایل امروزی مبطلا به آن جلب می شود. به همین مناسبت در مطلب پیش رو قصد براین است که کمی به عقب رفته و نقش اهالی ماربین و سده را در ترویج و حفظ آثار مکتوب و کتابهای گذشتگان حداقل از صفویه تا شرایط امروزی جستجو نمود.
واقعیت آنست که صنعت چاپ حتی پس از پیدایش چندان در کشور توسعه نیافت و روزگاری اثر یک نویسنده تنها توسط نگارش نسخ جدید از روی نسخه موجوددر پرتو نور شمع ها حفظ و انتشار میافت . از طرف دیگر یک راه هوشمندانه برای حفظ کتاب وصی قرار دادن فرد و مشخص کردن متولی نگهداری آن و در پاره ای از موارد وقف آن برای کتابخانه خاص توسط نویسنده و یا صاحب کتاب و کاتب بود. این به معنی آن است که در صورتی که بخواهیم به وضعیت کتاب و کتابخوانی به عنوان یک شاخص مهم توسعه فرهنگی نگاه بکنیم اگر امروزه به تعدد انتشار کتابها و عناوین تالیفی و ترجمه ای وسرانه مطالعه و تعداد کتابخانه ها توجه می کنیم ، درغیاب این داده های امروزی در آن دورانها بایستی به تعداد کاتبین کتابها و کتابخانه های شخصی، افراد متولی نگهداری کتاب و سفارشات حکومتی و شخصی به کتابت کتابها توجه کنیم.
حال که معیار مشخص شد می توان تاریخ منطقه را با آن مورد کنکاش قرار داد و نمودهای آن را یافت.
پژوهش انجام شده در تذکره ها و فهرست نسخ کتابخانه ها و برخی کتابخانه های شخصی در دسترس مانند کتابهای باقی مانده از میرزا رحیم طبیب نشانگر این واقعیت در این دوره حدودا 400 ساله است که:
1- نویسندگان و شاعران متعددی در منطقه می زیسته اند که کتابهایی را تالیف و دیوان های شعر پدید آورده اند ،که حتی برای چاپ سنگی آن مانند ساغر راه هندوستان را در پیش گرفته و سختی های بسیاری را به جان خریده اند.
2- کا تبین و خطاطانی در آبادی های ماربین از جمله خوزان و فروشان و ورنوسفادران زندگی می کرده اند که برخی از آنها صدها جلد کتاب را کتابت کرده اند.
3- واقفین و متولیانی بوده اند که کتابی را یا خود کتابت و وقف می کرده اند و یا سفارش به خوشنویس داده و آنرا وقف کتابخانه ای می نموده اند و این اقدام را ثواب می دانسته اند.
4- متولیانی بوده اند که موظف به حفظ اثری شده و نهایت تلاش خود را برای حفظ آن می نموده اند به نحوی که امروزه از سرنوشت بعضی از این آثار باخبریم.
5- خانواده های در این دیار روزگار می گذرانده اند که خود را موظف به سفارش نگارش کتاب به ویژه قرآن می دانسته وآنرا به یادگار برای آیندگان خود گذاشته اند.
6- گرچه تحقیق جامعی در باب تعداد کاتبان منطقه صورت نگرفته و فهرست منسجمی از آنها وجود ندارد اما در گوشه و کنار به اسامی تعدادی از آثار خطاطان و کاتبان و خوشنویسان منطقه که در موزه ها، مجموعه ها و کتابخانه های شخصی و دولتی کشور و دنیا بر می خوریم
7- در همین جستجوها بارها محققین ، هنرمندان و نویسندگانی را می یابیم که گرچه نامی از آثار آنها آورده شده ولی حاصل کار آنان یا موجود نیست و حتی درزمانی که امکانات چاپ بوده هرگز چاپ نشده و یا درصورت چاپ اثری از آنها باقی نمانده است .
در ادامه مطلب تنها به چند کاتب و نمونه های از کارهای آنها و محل نگهدار تعدادی از آثار اشاره می شود:
حیدرعلی ورنوسفادرانی
حیدرعلی بن کلب علی ورنوسفادرانی از کاتبان قرن یازدهم هجری، در دوشنبه 19 ذیقعده 1069ق نسخه ای از کتاب «تقدیس الانبیاء» تألیف: سیّد عبدالحسیب بن احمد علوی عاملی را به خط تعلیق نوشته و کتاب به شماره 352 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
پدرش کلب علی سنگ تراش، و برادرش محمّد شریف در هنر حجاری از اساتید دوران خویش بودند. برادرش شعر را نیز نیکو می سرود.
عبداللّه رنانی
عبداللّه بن عاشور رِنانی ، از مشاهیر خطاطان قرن دوازدهم و سیزدهم هجری است. بیشتر از یکصد قرآن غیر از کتب ادعیه و زیارات به خط زیبای خود نوشته و تا سال 1238ق حیات داشته است.
او به کثرت کتابت معروف است هیچ گاه از اصفهان بیرون نیامد ولی به اشاره فتحعلی شاه قاجار آثار گرانبهایی را به خط زیبای خود پدید آورد و نزد شاه فرستاد. آخرین قرآن به خط او مورخ 1228ق است و در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود.
میرزا محمّد رضا خوزانی
میرزا محمّد رضا خوزانی بن میرزا محمّد مهدی بن ملّا محسن شیرازی، عالم فاضل و خوشنویس ماهر، در قرن سیزدهم هجری. جدّش ملّا محسن از شیراز به اصفهان آمده و در «خوزان» از محلّه های «سِدِه» ماربین ساکن شد.
صاحب عنوان در اصفهان نزد سیّد محمّد شهشهانی و حاج شیخ محمّد باقر نجفی به تحصیل پرداخته است. خط نسخ را بسیار نغز و شیرین می نوشته و در سرعت قلم اعجوبه ای بوده است. تا حدّی که روزی هزار بیت کتابت می کرده و در عین حال بسیار خوش و زیبا می نوشته است و می گفته اند که چهارصد جلد کلام اللّه مجید کتابت کرده است. و تا حدود سال 1306ق زنده بوده است.
میرزا محمّد رضا خوزانی نسخه ای از «ربیع الاسابیع» تألیف: علّامه مجلسی را به خط نسخ کتابت کرده که در سال 1313ق چاپ سنگی شده است
همچنین کتاب «انوار الرّیاض» تألیف: سیّد محمّد شهشهانی را در سال 1288ق به خط نسخ کتابت نموده که به شماره 8619 در کتابخانه آیت اللّه مرعشی در قم موجود است
محمّد صادق پریشانی
فاضل ، نویسنده وخطاط قرن سیزده قمری از جمله آثار اوکتابت «اثبات الوصیّه» تألیف ابوالحسن علی مسعودی که در رمضان 1309ق (فروردين 1271) کتابت آنرا به اتمام رساند . این اثر در کتابخانه بنیاد فارس شناسی شیراز نگهداری می شود.
یکی دیگر از آثار او کتابت «جامع المقال» تألیف: شیخ فخرالدّین طریحی به خط نستعلیق است که آنرا
در محرّم سال 1310ق (مرداد 1271ش) به پایان برد. اثر مذکوردرکتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد به شماره 1625 نگهداری می شود.
علی اکبر دباغی(آقا علی اکبر)
او در دوره قاجار می زیست کار آفرینی بود که مسجد آقا علی اکبر گاردر را ساخت و وقف نمود وی همچنین ،خطاط و هنرمند بود و نسخه ای از قرآن/ کتابت نمود که هم اکنون درموزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
چکیده:
پزوهش مورد بحث نشان می دهد که منطقه از نظر تالیف و نیز کتابت داشته های خوبی دارد که غنای فرهنگی پیشینیان این دیار را نشان می دهد گرچه هیچ اثری ازآنها ظاهرا در شهرنیست. حال که گذشتگان ما با همه سختی ها و مشقات پیش رو نقش خود را در توسغه فرهنگی بازی کرده اند به نظر می رسد به جای افتخار خشک و خالی لازم است فرهنگ دوستان با همراه کردن مدیران دلسوز و آگاه و اتخاذ روشهای عاقلانه و عملی راه حلی برای حفظ آثار موجود و بهره برداری فرهنگی و گردشگری ازآنها ، حمایت از مولفین و پدیدآورندگان حال حاظر خمینی شهر و پژوهش بر روی آثار چاپ نشده گذشته وتدوین وچاپ آنها یافته و در قالب طرحی مثلا موزه نویسندگان شهرستان اقدام نمایند. بدیهی است تاسیس صندوق حمایت از پدید آورندگان آثار اولین گام عملی در این راه است که همت نهادهای فرهنگی شهر و شورا و شهرداری و صندوقهای قرض الحسنه را می طلبد.