محمدعلی شاهین
روزنامه نگار، پژوهشگر
اشاره: درمطالب پیشین به اهمیت خاطره ها وسفرنامه ها برای شناخت ابعاد مختلف یک جامعه دریک برش تاریخی اشاره وبه همین دلیل قرارشد با سیری درسفرنامه ها سعی شود آنچه مربوط به منطقه اصفهان وماربین است مورد توجه قرارگیرد.
در دومطلب قبل با استفاده ازسفرنامه ژان باتیست تاورنیه جهانگرد فرانسوی که 9 باربه ایران ازسال 1632 تا 1668 میلادی سفرکرده است بخشهایی ازآن به صورت موضوعی نقل واکنون به موضوع آموزش وعلم آموزی وکتابخوانی درآن دوران با استفاده ازمطالب سفرنامه پرداخته می شود که بی شباهت با برخی از مواردو تفکرات امروزی نیست.
ازجمله موضوعاتی که این جهانگرد تاجرپیشه در اصفهان به آن توجه نموده موضوع سوادآموزی وکتابخوانی است.دقت در فرازهایی از نوشته های اوحال وهوای حدود400 سال پیش منطقه اصفهان را درموارد پیش گفته شده روشن می سازد.
مکتبخانه:
براساس نوشته های تاورنیه درزمان حضورش دراصفهان کودکان زود به آموزش وا داشته می شده اند. مردمان عادی فرزندان خود را به مکتبخانه ها می فرستاده اند وخانواده های اعیان کودکانشان را به این مکتبخانه ها نمی فرستاده اند بلکه معلمین خصوصی داشته اند .این خانواده های پولدار تا هیجده سالگی اجازه خروج ازخانه را به فرزندانشان تنها برای موارد خاصی چون شکار، تیراندازی وچوگان بازی می داده اند تا بقول خودشان با شعورومتمدن باربیایند وهرگزازدهانشان سخنان زشت بیرون نیاید.
وی می نویسد درهرمحله ای چند مکتب خانه وجود داشته که سر وصدای غریبی درآنها برپاست چراکه کودکان همگی به حکم معلم مجبوربه تکراردرسشان با صدای بلند می شده اند. در تذکره نصرآبادی مربوط به دوران صفوی ازفردی نام برده که درورنوسفادران مکتبخانه داشته است بنابراین می توان گفت آنچه تاورنیه درمورد مکتبخانه ها وکتابخوانی وفراگیری علم ودانش دراصفهان میگوید درمنطقه ماربین هم کم وبیش همان بوده است.
مدرسه ها:
تاورنیه به توصیف مراکزآموزشی که به آن مدرسه می گفته اند می پردازد ونقل می کند که درآنجا عده زیادی محصل با خرج کم با استفاده ازموقوفه می پردازند. در این مدارس براساس این نوشته ها به داوطلب اتاقی بدون هیچ اسباب واثاث می داده اند وخودشان باید تشک وفرش کهنه ای دست وپا کنند. وی پس از این توضیح مختصر ازمراکز آموزشی به نام مدرسه ونظام فراگیری درآن که ظاهرا طلبگی بوده به کنجکاوی وعلاقه مندیش درباره اطلاع ازکیفیت کتابها وعلومی که درمدارس تدریس می شده اعتراف کرده و می نویسد: شاگرد دو سه سطر ازکتابش را می خواند واستاد توضیح می دهد وشاگردبعدی دنباله آنرا می خواند و این کارادامه می یابد وهریک از شاگردان پس ازخواندن متن به احترام استاد می ایستد.تاورنیه دراینجا به موضوع جالبی می پردازد وآن تدریس علوم مختلف توسط یک استاد می باشد به دلیل اینکه هیچ استادی عنوان عالم نمی یابد مگراینکه درباب هرعلمی سخن بگوید. تاورنیه در ادامه بیان این خاطرات اظهارنظرمی کند با پشتکاری که ایرانیان دریادگیری دارند اگردرآن واحد مانند ما اروپاییان به یک علم می پرداختند ودرآن کامل می شدند ودسترسی آسان به کتاب ها چنان که دراروپا مرسوم است داشتند هیچ شکی نیست که دانشمندان برجسته ای می شدند زیرا با وجودی که همه این مزایا را نداشته اند آگاهی عمیق در الهیات، منطق، فیزیک وهمه رشته های ریاضیات دارند. او نقل می کند آن ها هشتصدسال است ازجیب وظل ودیگراصول مثلثات استفاده می کنند ودر کاربرد ابزارریاضی پیگیرهستند . مطلب دیگری که این فرانسوی که شعروشاعری درکشورش رایج بوده به آن می پردازد شعروشاعری درآن دوران اصفهان است. او درخاطراتش می نویسد: علاقه شدیدی به شعر دارند، مانند ما فرانسویها قافیه را حفظ می کنند وشعرشان مملو از مضامین وتشبیهات زیبا می باشد.درموردروش طبابت آن روز منطقه وی درجای دیگری خاطراتی را ذکر کرده است اما در بخش فراگیری علم درایران می نویسد درطب با کتب جالینوس و ابن سینا آشنایی دارند. وی براساس آنچه در مدارس مذکور تدریس می شده می نویسد:بزرگترین مورخ آن ها میرخواند است که مولف روضه الصفاست و تاریخ جهان را از ابتدای خلقت تا زمان خود نوشته است.
وضعیت کتاب وکتابخوانی
تاورنیه درچند جای کتاب خود به موضوع کتاب درآن روز ایران پرداخته است وبه نظراوکتاب درایران گران است ولی در درسترس همه می باشد.اوهمچنین به علاقه مندی اقشارمردم به کتاب وعلم ودانش تاکید کرده ومی نویسد: اغلب پیشه وران و صنعتگران هم کتاب می خرند وعلاقه شدیدی به آموختن دارند . نکته دیگری که این جهانگرد درخاطرات خود آورده است وضعیت چاپ وتکثیرکتاب درآن روزگاران است. او ضمن بیان انواع مشاغل دوره صفویه به کاتبی وخطاطی اشاره دارد ومی نویسد خط چون درایران چاپخانه نیست به منزله چاپ است .وجود کاتبان زیاد درآن دوران ازجمله درماربین وخوزان وفروشان وورنوسفادران ونوعی بارمعنوی برای این شغل تاحد وقف اثرنگارش شده ، موید نوشته تاورنیه می باشد. گفتنی است تعدادی ازاین آثاردرمجموعه کتابخانه ها نگهداری می شود. خاطره نویس درجای دیگری ازنوشته های خود ازدایرکردن یک چاپخانه توسط یک ارمنی در سال 1641میلادی دراصفهان به منظور چاپ کتب مذهبی ارمنی می پردازد.
منبع:
تاورنیه ژان باتیست ، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، اصفهان، گلشن، 1383