فاطمه غفورزاده
شکل امرود (گلابی)، تو گویی که ز شیرینی و لطف کوزه ای چند نبات است معلق بر بار (سعدی)
گلابی میوه ای آبدار و معطر و بومی منطقه آسیای غربی و اروپای شرقی است که امروزه در دیگر نقاط جهان هم کشت می شود و در متون مذهبی هم توصیه هایی برای استفاده از آن وجود دارد. در دنیا انواع مختلفی از گلابی به عمل میآید که خواص دارویی فراوان و ارزش غذایی بالایی دارد. در ایران نیز ده ها نوع گلابی وجود دارد که از این جمله اند: گلابی نطنزی، گلابی پیغمبری، گلابی دم کج، شاه میوه کرج، سه فصله کرج و شاه میوه خراسان.غیر از اینها اقسام زیادی از گلابی های خارجی هم در ایران حاصل می شود که گلابی های بیروتی، بوره هاردی، آنژو و بارتلت از این دسته اند.
درخت گلابی سال ها طول می کشد تا به ثمر برسد که گاه بالغ بر 15 سال می شود. با سه روش پیوند، جوش و اِسکِنه می توان زمان باردهی برخی از انواع آن را به 5 سال کاهش داد.
لازم به ذکر است در گذشته باغدارانی که به کشت گلابی اهتمام می ورزیدند در فاصله به بار نشستن درخت گلابی در فضاهای خالی، درختان زودبازده مانند هلو و سیب و یا سیفی جات مانند خیارمی کاشتند.
گلابی ها در پیشینه خمینی شهر
از گلابی های این دیار می توان به آلدارانی، قارا سرخی، شاه میوه، گلابی پیش رس، جنگلی، لالا، جوزقند، برموت، چهارفصل، درباری، کفتربچه، گلابی بست، گونجونی و سبری اشاره کرد. این گلابی ها اکثرا مخروطی شکل بوده طوری که در قسمت فوقانی دارای گردنی هستند که هر چه به پایین کشیده می شود پهن تر می گردد. فقط قد و قاعده و کشیدگی و پهنی این مخروط درهر گلابی متفاوت است. در این میان تنها گونجونی است که گرد و شکل آن تقریبا کروی است و گردن ندارد.
این گلابی ها بیشتر به رنگ زرد، سبز، سفید یا زرد روشن مشاهده می شوند که در بعضی مواردهاله ای سرخ رنگ یا دانه های بسیار ریز سیاه رنگ هم در بین این رنگ ها جای می گیرند.
عمر درختان گلابی در مقایسه با درختان مثمر دیگرعمدتا زیاد بوده لیکن در این بین درخت گلابیپیش رس، جوزقند، چهارفصل و برموت با عمر 25 تا 40 سال کمترین عمر را دارند و بعد از آن قاراسرخی، درباری، آلدارانی و گلابی بست را باید نام برد که حدود 50 سال عمر می کنند. شاه میوه و جنگلی تا 120 سال روی پا می مانند و در آخر گونجونی، این درخت استثنایی تا یک قرن و نیم می تواند به استقامت خویش ادامه دهد و با قامتی برافراشته و استوار بر پاهای خویش بایستد.
اندازه این میوه ها هم متغیراست؛ آلدارانی و پس از آن به ترتیب درباری، شاه میوه و گونجونی بزرگترین و بقیه با اختلاف ناچیز همگی در یک رده پس از شاه میوه طبقه بندی می شوند اما کفتر بچه و تولایی فرزندان کوچک این خانواده اند.
نکات قابل توجه در خصوص رسیدن گلابی
- زمان رسیدن انواع گلابی یک بازه 4 ماهه از تیرماه تا مهرماه است به گونه ای که در تمام این چهار ماه گلابی در بازار موجود است.
- هر چه از سمت باغات شرقی شهر مثل خوشاب به سمت صحاری غربی مانند مگزی و جَنّت وحسن آباد حرکت می کنیم زمان رسیدن به تاخیر می افتد؛ با توجه به همین امر محصول باغات شرقی در ابتدای فصل محصول دهی، گران تر به فروش می رسد. این امر دو اصطلاح پیش رس و پس رس را درباره گلابی ها سر زبان ها انداخته است.
- چگونگی رسیدن آنها هم متفاوت از یکدیگر است. بعضی از آنها مثل چهار فصل و درباری در مراحل نهایی رسیدن متوقف می مانند و باید محصول را در حالی که به طور کامل نرسیده و سبزرنگ است از درخت جدا کرد و لای برگ و علف گذاشت تا برسد اما اکثر آنها بر درخت می رسند.
طبیعتا هر گلابی طعم خاص خود را دارد ولی باید اقرارنمود شاه میوه و سبری از حیث طعم در صدر این فهرست جا دارند. پس از آن هم بسته به سلیقه افراد، دیگر انواع گلابی در این لیست جا می گیرد. گرچه امروز گلابی برخی شهرهای کشور بیشتر معروف است ولی آنان که طعم شناس و اهل مذاقند معترفند طعم شاه میوه سدهی کم نظیر است. شاه میوه سدهی به دلیل طعم و بافت ویژه و ترکیب مواد تشکیل دهنده برای کمپوت سازی به مصرف نرسیده و غالبا مصرف تازه خواری دارد.
رشد همه این درختان یکسان نیست؛ بعضی رشد خوب و بعضی رشد کمی دارند. مثلا درباری، گلابی پیش رس و چهار فصل رشدی کم و شاه میوه، کفتر بچه، گونجونی، جنگلی، سبری و آلدارانی رشد خوبی دارند. بقیه را هم تقریبا می شود در حد متوسط فرض کرد. نوع رشد در تاج درخت نیز متنوع است به عنوان مثال شاه میوه رشدی گسترده و سبری و گونجونی بیشتر رشد مستقیم و رو به بالا دارد. در این میان سبری به جهت رشد در ارتفاع توان آن را دارد که همه رقبای خود را پشت سر گذارد.
از بین این همه شاه میوه از نظر فراوانی رتبه اول را به خود اختصاص می¬دهد به طوری که اکثر باغات را تحت سیطره خویش گرفته و کاشت آن در باغات سده جنبه تجاری دارد. سبری که یکی از سوغات های شهر سده محسوب می شود بسیار نادر و کمیاب شده است. سایر انواع گلابی هم در باغات به ندرت یافت می شود و از برخی از آنها کلا اثری باقی نمانده است.
متاسفانه کاشت ارقام گوناگون گلابی با وجود سابقه طولانی در باغات سده، در سال های اخیر مورد غفلت واقع شده و روز به روز جای خود را به دیگر میوه ها می دهد. عوامل زیادی در این امر دخیل اند که از جمله آنها این غوامل هستند:
- هجوم فرهنگ سود محوری زندگی ماشینی به ریشه های اصیل فرهنگ بومی یعنی فرهنگی که برای کسب سود هیچ گونه استثنا و انتظاری را برنمی تابد.
- خشکسالی و بحران کم آبی در سال های گذشته که موجب خشکیدن بسیاری از درخت های این منطقه شده است.
- پیشروی مناطق مسکونی و صنعتی و مراکز دامداری و دامپروری تا قلب صحاری و زمین های زراعی
- تغییر کاربری و ساخت و سازهای غیرمجاز در باغات
- حمایت نکردن واقعی نهادهای ذیربط از محصولات بومی منطقه
- استقبال نکردن میادین فروش میوه از برخی از ارقام گلابی
ارقام گلابی در باغات سده:
در این مقاله آنچه مورد نظر است معرفی ارقام متنوع گلابی در باغات شهر سده و اطراف آن با توضیحات مختصر و مفید و ذکر اسامی محلی بر مبنای اطلاعات جمع شده از باغداران و کشاورزان کاردان و پرسابقه است و هدف از پرداختن به این موضوع ، خطر انقراض و فراموشی آنهاست. در ابتدا هر یک از آنها به تفکیک معرفی می شود.
1- شاه میوه: شاه میوه که در زبان عامیانه سدهی به آن شامیه و گاهاً گلابی اطلاق میشود فراوان ترین و پرفروش ترین نوع گلابی سده است و به حق باید آن را گل سر سبد این خانواده دانست. این میوه یکی از میوه هایی است که هر چه شرایط برای آن مهیاتر باشد درشت تر میشود به حدی که وزن یک شاه میوه ممکن است به یک کیلوگرم هم برسد. فاصله زمانی بین دو نوبت آبیاری در فصل برداشت یکی از شرایطی است که در بهترین حالت فاصله ای تا حدود 18 روز تجربه شده اما به دلیل اینکه خشکی خاک هنگام افتادن شاه میوه های رسیده باعث شکستن آنها می شود باغداران معمولا در طول یک هفته، دو بار آن را آبیاری کنند. آنچه در ایران تحت عنوان شاه میوه اصفهان به شهرت رسیده همان شاه میوه ای است که در باغات سده به عمل می آید.
2- گلابی پیش رس: نامگذاری پیش رس از این جهت است که این گلابی زودتر از دیگر انواع گلابی ها در تیرماه میرسد و یکی از انواع گلابی است که درخت آن کوتاه، ضعیف و کم بار است و با عمر حدود 25 سال کم عمر ترین درخت در انواع خود می باشد.
3- جنگلی: جنگلی را بعضی گلابی هسته ای نیز می¬نامند زیرا در گوشت خود دانه¬های سخت زیادی دارد که مردم آن را هسته مینامند و این غیر از هسته اصلی میوه است. درخت آن در خاک¬های مناسب بسیار تنومند شده و تا 120 سال قادر است عمر کند.
4- لالا: درخت کم عمری است و شاخه های آن زیاد به اطراف گسترده نمی¬شود و میوه آن کوچک است.
5- قاراسرخی: به سبب رنگ سرخی که در بین رنگ اصلی آن مشاهده می شود این میوه را بدین نام می شناسند. در گذشته این میوه را حکیم فرموده می دانستند. این میوه به مصارف درمانی جهت رفع تب، درمان سرخک اطفال و نیز کاهش دردهای چشمی به مصرف می رسیده است.
6- جُوزقند: جُزقند یا جِزقند میوه ای است بسیار شیرین که شاید دلیل نام گذاری آن شیرینی بسیار آن است و از خوشمزه ترین میوه های این گروه است.
7- بُرموت: برموت یا بُرمو میوه ای شبیه به سبری است. درخت آن مثل لالا کم عمر بوده ولی باردهی خوبی دارد. بعید به نظر میرسد دیگر اثری از این میوه در باغ های سده بتوان پیدا کرد.
8- چهار فصل: باغداران اسامی مختلفی را برای این میوه برگزیده اند: دو فصل، دو رَش، گلابی کرجی و شاه میوه آمریکایی. این میوه کمی کشیده تر از شاه میوه است و دانه های سیاه رنگ ریزی بر پوست خود ظاهر میکند. ویژگی منحصر به فرد این میوه برداشت آن طی سه مرحله در طول یکسال از اول بهار تا فصل سرماست. مرحله اول در تیرماه با باری خوب و درشت، مرحله دوم در مرداد ماه با بار متوسط و مرحله سوم به دلیل تلاقی با فصل سرما و یخبندان با بار بسیار ریز و غیر قابل برداشت.
9- آلدارانی: بزرگترین نوع گلابی است و اندازه آن با سه شاه میوه برابری می کند. وزن هر آلدارانی معمولا به بالای یک کیلو میرسد و به همین جهت درخت کم باری دارد. برای درک بزرگی این میوه شباهت آن به نارگیل مثال خوبی می تواند باشد.
10- دَرباری: نوع دیگری از گلابیهای سده است که آن هم بسیار درشت و در بعضی موارد با آلدارانی هم اندازه میشود. لُپهای درباری هم مثل قاراسرخی به رنگ سرخ درمی آید. درخت بسیار کم باری دارد تا جایی که یک درخت ممکن است بیشتر از یک صندوق بار ندهد. به دلیل بار سنگین، رشد درخت آن زیاد نیست و خیلی زود شاخه های خود را آویزان می کند.
11- کفتَر بِچه: میوه ای است شیرین که آن را با نام تولایی هم میشناسند. این میوه کوچکترین نوع گلابی و به اندازه یک گردو است ولی چون خواهان زیادی ندارد خیلی از وقت ها از درخت بر زمین می ریزد. درخت آن پربار و قوی است و تا 90 سال می تواند عمر کند.
12- گلابی بَست: این گلابی را در فصل پاییز از شاخه جدا نموده و برای رسیدن از طاق آویزان می کنند یا به اصطلاح می¬بندند. با این کار هم گلابی طعم پیدا کرده و هم تا ایام زمستان قابل خوردن باقی می ماند.
13- گونجونی: جزو شاخص ترین میوه های این گروه است که میوه و درخت آن ویژگیهای منحصر به فردی دارد. درخت آن قوی است و بر خلاف همه درختهای گلابی با روشهای تکثیر غیر جنسی به محصول نمی¬رسد بلکه فقط میتوان نهال آن را کاشت و به مدت حداقل 15 تا 20 سال به آن آب و غذا رسانید تا به ثمر بنشیند و این یکی از دلایلی است که درخت گونجونی طولانی ترین عمر را در بین انواع گلابی پیدا کرده است. این درخت که از مهمترین درختان پایه جهت پیوند، جوش و اسکنه دیگر درختان گلابی محسوب میگردد در صورت مساعد بودن شرایط آبی و خاکی حتی تا 150 سال عمر میکند. گونجونی بر دو نوع است: نوع سبز رنگ یا سبزه یا گونجونی هسته دار، و نوع سفید رنگ یا سفیده یا بی هسته، منظور از هسته نه هسته میانی میوه بلکه دانه هایی است سخت که درگوشت میوه پخش شده . نوع سبز آن فراوانتر و بزرگتر و نوع سفید آن خوش طعم تر و شیرینتر است.
14- سِبری: دردانه و سوگلی این خانواده پر جمعیت است. طعمی فوق العاده و بی نظیر دارد و مشتاقانش را برای نشستن بر خوان خویش هفت ماه به انتظار می¬نشاند. این یک سخن گزاف و اغراق آمیز نیست که نظیر سبری سدهی را در هیچ کجا نمیتوان یافت. سبری از دیر رس ترین انوع گلابی و حساسترین و ظریف ترین و ماتدگارترین آنهاست به گونه ای که تاب لمس شدن را هم ندارد و باید آن را با احتیاط از دم چید چون اگر دست به آن بخورد، رنگش از زردی به سیاهی می¬گراید. مهر ماه موسم رسیدن و چیدن این میوه است و در صورتی که آن را درست از شاخه بچینند و لای پنبه و در جای خنک قرار دهند تا فروردین ماه سال بعد هم سالم و قابل خوردن باقی می¬ماند. لذت خوردن سبری در فصل پاییز، شب چله و ایام عید نوروز لذتی است فراموش ناشدنی که قدرش را فقط آنان که تجربه کرده اند میدانند. چه خوب در گوشمان مانده است صدای شاعر شهر، مرحوم خاسته هنگامی که سروده اش را بر زبان جاری می کرد:
ویتر از نُقل و نِباتو سبریای شویی چله بِخری ای صفا دارو
(سبریهای سده از نقل و نبات بهتر است و شب چله خوردنش صفا دارد)
غیر از ارقامی که نام برده شد گاهی اوقات اسامی دیگری هم در گوشه و کنار به گوش می¬رسد. کله سرخی یا کالاسرخی یا کل سرخی یکی از این نامهاست که بعضی آن را همان قارا سرخی میدانند و بعضی هم میان این دو تفاوت قائل شده و توصیف جداگانه ای از آن ارائه میدهند؛ برخی هم کله سرخی را با گلابی پیش رس یکی میدانند. بسکوتمال یا باسکومال که گویا در اصل فاسکول مایت میباشد نوع دیگری از گلابیهای سده است. این گلابی را که یک گلابی خارجی است و در باغات کاشته میشده عده ای همان گلابی آمریکایی قلمداد کرده و عده ای دیگر یک نوع گلابی سوای از دیگر گلابیها به شمار می آورند. بعضی از افراد ادعا میکنند گلابی نطنزی یا به قول معروف تحفه نطنزی هم به ندرت در باغات سده کاشته میشده است و برخی این ادعا را رد می¬کنند. در مواردی نیز میشنویم که برخی کفتر بچه و تولایی را دو نوع میوه تلقی میکنند. خیلی از افراد هم در مواجهه با نام درباری کاملاً اظهار بی اطلاعی کرده و یا کلاً وجود آن را نفی می¬کنند .
دقیقاً مشخص نیست در آبادیهای ماربین چند رقم درخت گلابی وجود داشته و کدام یک از آن¬ها تاکنون باقی مانده است اما می¬توان حدس زد تعداد ارقام گلابی که در صحاری سده کشت می¬شده حداقل 14 گونه بوده که اکثر آنها بومی و چند نوع گلابی های خارجی و غیربومی هستند.