دانشنامه شهرستان خمینی شهر

محمدعلی شاهین
پژوهشگر تاریخ محلی، نویسنده، روزنامه‏نگار
بر اساس فهرست در دسترس در سال 1322 شهرداری سده اقدام به صورت برداری از دکانهای سه محله ورنوسفادران، فروشان و خوزان کرد. هدف از تهیه آمار مذکور شناسایی کسبه برای دریافت عوارض کسب بود. اطلاعات هر دکان در 9 ردیف شامل نام موجر و مستاجر و نام پدرانشان، نوع کار، اجاره ماهانه، فروش به روز، میزان عوارض و محل کسب تهیه شده است. این سند اطلاعات خوبی در بردارد که سعی می شود برخی از آنها استخراج شود تا از روی نتایج حاصل به درک درستی از کار و کاسبی در آن مقطع سده و محلات آن پی برد. بر طبق اسناد مذکور، در محله ورنوسفادران 368 دکان، در محله فروشان 262 دکان و در محله خوزان 112 دکان با مشاغل گوناگون شناسایی شده است.
در نگاه اول در فهرست مذکور علاوه بر مشاغل معمول مانند بقالی به مشاغلی بر می‏خوریم که امروز در دسته کهن‏پیشه‏ها جای می‏گیرند. کلاه مالی، سُردوزی، پالان‏دوزی، علاقه‏بندی، ندافی، صباغی علافی، بارورزی، حلاجی، تخت‏کشی، نعلبندی و چیت سازی از جمله آنهاست. همچنین به لحاظ نوع مشاغل فروشان، ورنوسفادران و خوزان شرایط یکسانی ندارند و در هر محل هم پراکندگی مشاغل در محلات آن یکسان نیست. همچنین به لحاظ نوع مشاغل و فراوانی هر کدام در محلات مختلف تفاوتها محسوس است که با تفکیک مشاغل و استخراج آمار هر کدام در سه قریه مطلب گویا می‏شود.
محله ورنوسفادران
در فهرست ورنوسفادران که البته یک صفحه آن موجود نیست نتایج به این شکل است:
تخت کش : 108
حلاج: 20
نخودبریز: 10
پالون دوز: 7
خباز، آهنگر و صباغ هر کدام: 5
دیگر مشاغل شامل بارورزی، حلوایی، نعلبندی، صابون سازی کلاه مالی علافی، عکافی و سفیدگری کمتر از 5 دهانه دکان در محلات مختلف ورنوسفادران داشتند.
همانطور که از آمار برمی‏آید بیشترین دکانها مربوط به تخت‏کشی استکه یک مرحله از تولید گیوه است. برای تولید گیوه، مردها در دکانها، تخت آنرا و رویه را زنها در خانه درست می‏کردند. بنابراین می‏شود گفت حدود 250 نفر بدون احتساب شاگردان احتمالی به تولید گیوه که حتی قزاقها مشتری آن بودند اشتغال داشتند.
شغل بعدی حلاجی است که کار اصلی آن آماده کردن پنبه و پشم برای تولید نخ است که در گیوه چینی و تولید محصولات دیگر مصرف داشت. تعداد نخودبریزها نشان دهنده این موضوع است که بازار ورنوسفادران آنزمان در فرآوری نخودچی فعال بود. عمده دکانها در محله باولگان که احتملا بازار و اطراف آنراشامل می‏شد، قرار داشت اما عمده تخت‏کشها در محلات زاغ‏آباد و کوشکباج واقع بود. محله گارد به غیر از یک کاروانسرا مشاغلی مانند کلاه مالی، تخت کشی، بقالی و صابون سازی داشت.
محله فروشان
در فهرست محله فروشان نتایج به این شکل است:
نداف( پنبه زن): 38
سُردوز و کفاش: 23
شیردوش: 22
بزاز: 15
صباغ (رنگرز): 9
کلاه مال: 5
علاقه بند: تولید کننده و فروشنده قیطان و نوارهای ابریشمی:3
بارورز: بارگیری و تخلیه و توزین و بارشماری: 4
پالون دوز: 4
بنابراین دکانهای پنبه‏زنی در صدر دکانهای این محل قرار داشت و پس از آن تولید کنندگان محصولات چرمی مانند سُر که نوعی کفش بوده قرار دارد. دلیل وجود این شغل فرآوری چرم در منطقه بود که ماده اولیه را در اختیار قرار می‏داد. وجود نام خانوادگی صرامی در محله فروشان موید این مطلب است.محلات درب سید و محله نو محل استقرار دکانها بودند. تعداد شیرکشها در محله فروشان در ردیف اول محلات قرار داشت که درسه منطقه درب سید، محله نو و قلعه موسی فعال بودند. عوارض این شغل 5 ریال بود.
محله خوزان
در فهرست محله خوزان که در 4 صفحه موجود است نوع مشاغل 113 دهنه دکان و همجنین محله ای که دکان درآن واقع شد بود آمده است مشاغل برحسب فراوانی عبارتند از:
بقال:
حلاج: 8
کلاه مال و کفاش: هرکدام 6
تخت‏کش، مسگر و شیر‏کش: هرکدام 5
پلون دوز: 4
صباغ: 3
نکته جالب اینکه در این دوران که دوچرخه در شهر به تدریج جای خود را باز کرده بود یک دکان با عنوان دوچرخه‏ساز در محله شمس‏آباد وجود داشت که صاحب آن وکیل حسین بود. به لحاظ محل دکانها بیشتر بقالی‏ها در محله شمس‏آباد واقع بودند اما کلاه مالها و حلاج‏ها در محله بوستان سهم استغال داشتند. مکان مسگرها و شیر‏کشها در درب محکمه ثبت شده است.