محمدعلی شاهین
روزنامه نگار، پژوهشگر
اشاره: درمقاله قبلی آورده شد: خاطره ها وسفرنامه ها منابع خوبی برای شناخت ابعاد مختلف یک جامعه دریک برش تاریخی هستند وبه همین دلیل قرارشد با سیری درسفرنامه ها سعی شود آنچه مربوط به منطقه اصفهان وماربین است مورد توجه قرارگیرد تا گوشه هایی ازتاریخ اجتماعی دوران های مختلف این منطقه به صورت موضوعی طرح وباز نشر شود.
جستجو از سفرنامه ژان باتیست تاورنیه جهانگرد فرانسوی که 9 باربه ایران ازسال 1632 تا 1668 میلادی سفرکرده است شروع شد. در مطلب قبلی بخشهایی ازجمله وصف اصفهان، زاینده رود ومشاغل آن دوران ازآن نقل واکنون چندموضوع دیگرآورده می شود.
روش حکومت در ایران:
تاورنیه در مورد روش حکومت درایران می نویسد: "حکومت ایران منحصرا استبدادی است وشاه، مستقل ازهر شورا یا آیین دادرسی متداول دراروپای ما، اختیارمرگ وزندگی رعایای خود را دارد.او می تواند به هرشکلی که مایل باشد دستور قتل بزرگان مملکت را صادر کند". موروثی بودن حکومت درایران نظر این جهانگرد راجلب کرده وبه یکی ازعواقب آن یعنی به تاثیرات آن برزندگی وسرنوشت درباریان توجه خاصی نموده است.او میگوید براساس این روش حکومتی پسرارشد جانشین پدرمی شود وهمین موضوع سبب شکل گیری یک سری رفتارهای ظالمانه دردربارازجمله محبوس کردن برادران ولیعهد و فرمان های ظالمانه کورکردن رقبای احتمالی اعم از برادران وغیره می شود. شاه اگر به کسی ازخاندان کوچکترین شکی ببرد به آنهارحم نمی کند ودماراز روزگارشان درمی آورد.این جهانگرد به مشاهدات خود ناشی ازدلهره ناشی از توطئه رقبای احتمال برای جانشینی شاه به جای فرزند ارشد می پردازد ومی نویسد:"در نخستین سفرهایم به ایران به این شدت رفتا نمی کردند وبه این اکتفا می کردند که آهن گداخته ای روی مردمک چشمان بکشندبی آنکه آنها رااز حدقه بیرون بکشند . درسال1644 دوتن از این شاهزادگان را در خانه هلندیها دیدم که به میهمانی آمده بودند.چون شب شدومشعلها روشن شد، دریافتم که آنها می توانند اشیارابه طورمبهم ببینند. دیگران به شاه اطلاع دادندو شاه برمبنای این اطلاع امر کرد درآینده چشم شاهزادگان را ازحدقه در آورند". تاورنیه درخاطرات خودمتذکرمی شودکه چندین شاهزاده که به این سرنوشت شوم دچار شده بودند را ملاقات کرده است ویکی ازآنها که فرد با هوشی بوده و به کارهای هنری علاقمند بوده نظراورا جلب وبا وی طرح دوستی ریخته است .اواین شاهزاده کوررا به خاطر قابلیتهایش تحسین کرده وبرای وضع تاسف بارش دل می سوزاند.
کارگزاران حکومت
از وضع دربارومثالهایی ازفرمانهایی ظالمانه ومستبدانه که بگذریم شاهد ما درآن روزگاران به تشخیص خود کارگزاران حکومت را به سه طبقه درباریان و خانها، شریعتمداران وقضات و بازرگانان و پیشه وران تقسیم و مفصل درمورد آن ها صحبت و انواع مناصب هردسته را برمی شمرد .نگاهی کوتاه به انواع کارگزاران وبرخی ازمناصب آن ومشاغلی که درآنها جلب توجه می کند، خواندنی است.
اول: درباریان و خانها
اولین منصب را درباریان وخان ها یا حکام ایالات و لشکریان تشکیل می دهند.در این رده اولین صاحب مقام مملکت اعتمادالدوله است که همه امورمملکتی به دست او صورت می گیرد.مشکل اساسی این صاحب منصب هرچه هم دانا بودند باطل کردن تصمیمات اوتوسط سوگلی ها وزنان درباربودکه درشاه نفوذ داشتند.برخی از مشاغل این دسته که وی به آنها پرداخته عبارتند از:
میرآخورباشی: صاحب این منصب سرپرستی اصطبل شاه را به عهده داشته است.نکته جالب دراین قسمت اینکه داغ روی ران چپ اسبان شاه می خورده ولی اسبا ن مردم عادی روی ران راستشان مهر داشته اند ودیگر اینکه اصطبل های شاهی مکانی برای بست نشینی متهمان بوده است که در این صورت درامان بوده اند.
سگبان باشی: زیرفرمان میرشکارباشی بوده وکسی است که ازسگان وحیوانات وحشی شاه مواظبت می کرده است.
قلیج قورچی سی:کسی که شمشیرشاه را حمل میکرده است
وقایع نویس:در مقام اولین منشی دولت بوده شغلی مهم که به همه کس داده نمی شده است. او عریضه های مردم را درحضور شاه می خوانده وبه همین دلیل صاحب نفوذ بوده است.
سفره چی باشی: کسی که درمقابل شاه سفره می انداخته است
شیرک چی باشی :ناظرومسول شراب شاه ودربار بوده است.
میراب: ناظربرهمه آبهابوده وبه دلیل اهمیتش شغلی پر منفعت بوده است.
توشمال باشی:اولین ناظرمطبخ شاه وبرنامه نویس غذاهای او بوده است.
دوم: شریعتمداران وقضات
طبقه دوم کارگزاران حکومت شامل شریعتمداران وقضات واهل قلم وصاحب منصبان دیوان محاسبات می شده اند.
وی در تشریح دومین طبقه می نویسد: عموما شامل صاحبان قلم یا اهل تحقیق هستند مانند فقها و قضات و صاحب منصبان دیوان محاسبات. یکی از مناصب این دسته صدربوده است. تاورنیه می گوید صدررییس شریعت است وادره همه اموالی که وقف مساجد شده با اوست همانگونه که اعتماد الدوله صدراعظم امور دنیوی ومادی است. صدر در مسائل روحانی درایران رییس است ولی با این همه درجلسه شورا یا مراسم عمومی زیر دست اعتماد الدوله است.
زیر دست صدر دو منصب دیگر بوده است یکی شیخ الاسلام و دیگری قاضی که آنها کلیه مسایل مذهبی را حل وفصل میکرده اند وداورهمه متارکه هاوتنظیم قراردادها بوده اندو هردومنصب را شاه تعیین می کرده است.
سوم:بازرگانان وپیشه وران
تاورنیه تجارت را درایران شامل دو بخش داخلی وخارجی دانسته وبراساس دیده های خود تجارت خارجی را دردست ارمنیان وداخلی را دردست مسلمانان ویهودیان ذکر کرده است.او همچنین متذکر می شود که پیشه وران سالانه مبالغی تحت عنوان بنچه به شاه می پردازند .هرشغلی رییسی دارد که حقو بگیر درباراست وفرامین شاه را برای همان شغل اجرا می کند.
منبع:
تاورنیه ژان باتیست ، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، اصفهان، گلشن، 1383