به نقل ازپایگاه مجازی حوزه،
مصاحبه (حوزه) باآیت الله حاج شیخ عبدالجواد جبل عاملی
صالح در خانه ای محقر با کمترین امکانات به ادای وظیفه مشغول است.
این استاد یگانه و صاحب تجربه کهن آنگاه که نام امام (مدظله ) را می شنود با کهولت سن از جای برمی خیزد و چنین می گوید:[ به احترام نام ایشان باید بلند شد] و بعد با ندوهی عمیق ازاینکه امروز نسبت به وجود امام قدردانی کامل نمی شود تاسف می خورد. بی گمان خاطرات این مردان مرد برای ما درس است. و پندهای پدرانه آنان راهنمای راهمان و آنچه از چگونگی راهسپردن رهروان می گویند معیار سلوکمان.
به این امید راهی خمینی شهراصفهان شدیم که از خرمن دانش اندیشه و تجربیات استاد بزرگ آیت الله حاج شیخ عبدالجوادجبل عاملی دسته گلی ارمغان طالبان حکمت و راهیان راه کنیم با قدردانی و سپاس کامل از حضور فرزند برومند که در فراهم آوردن این مجموعه کمک و یاری فراوان کردند.
حوزه: با تشکرازاینکه ما را به حضور پذیرفتید. و بااین امید که از خرمن تجربیات و معلومات شما خوشه هائی برگرفته شد سوالاتی چند را مطرح می کنیم:
استاد: بفرمائید.
حوزه: درابتداء خوب است مقداری ازایام طلبگی و چگونگی تحصیلات استاد بشنویم.
استاد: زمانی که من از سده 1 به قصد تحصیل راهی اصفهان شدم. مرحوم آقاشیخ محمدباقرجبلی عاملی دائی بنده در مدرسه مرحوم ثقه الاسلام حاج شیخ محمدعلی نجفی حجره ای داشتند. خدمت ایشان رسیدم و با کمک و راهنمائی ایشان مشغول تحصیل شدم.
هر دو هفته یکبار به قصد دیدار والدین پیاده راه سده را در پیش می گرفتم. دو فرسخ راه بود. در بازگشت یک بغچه نان به دوش داشتم که غذای دو هفته آینده ام بود. در آن سن وسال به این کیفیت زندگی کردن مشکل بود.اما علاقه فراوان به تحصیل نمی گذاشت که از سختی ها ناراخت شوم. معمولاطلبه ها هم مشابه همین وضعیت را داشتند. در عین حال مرتبه خوبی از خلوص و صفا مشاهده می شد. دراساتیدمان موج می زد که به ما روحیه و قوت قلب می بخشید.
حوزه: محضر کدامیک ازاساتید اصفهان را درک فرموده اید؟
استاد: در گذشته حوزه اصفهان رونق بسزایی داشت. وجوداساتید گرانمایه و نادر به آن چنان جذابیتی داده بود که شما کمتر کسی از بزرگان سلف را می یابید که چند سالی دراین حوزه تحصیل نکرده باشد. مرحوم ملاهادی سبزواری آیت الله بروجردی و بزرگانی دیگر. سالیانی چنداز حوزه اصفهان بهره مند بوده اند.
من مغنی و مطلول را خدمت مرحوم جلال الدین 2 همائی که بعد استاد دانشگاه تهران شدند خواندم. ایشان در مدرسه نیم آورد 3 حجره داشت. و درسشان را در مسجد جارچی 4 می فرمودند. صفات خوبی در مرحوم همائی جمع شده بود. جدااو تقوا و مناعت طبع پشتکار عجیبی
داشتند به صورتی که می توان یکی از خصوصیات خوب ایشان را حساس بودن نسبت به گذشت زمان دانست. لحظه ای را بی ثمراز دست نمی داد. گاهی می شد که ایشان کتاب سنگین و پرمحتوائی را در راه مطالعه یا حفظ می کردند. به این جهت بود که مرحوم همائی در مدت چندین سال طلبگی مدرسه نیم آورد جامعیتی دراکثر علوم معمول در آن زمان پیدا کرد. شرح لمعه را خدمت آقامیرزااحمدمدرس و آقاشیخ علی یزدی خواندم. مرحوم آقاشیخ علی یزدی آنگونه درادبیات مسلط بود که به نحو رجز درس می گفت یعنی با عبارات مسجع و مقفی.
قسمت زیادی از قوانین را نزد آقاسیدعلی نجف آبادی خواندم رسائل مکاسب و حتی مقداری از کفایه را خدمت فقیه و مجتهد معروف آقامیرسیدمحمدنجف آبادی خواندم. ایشان مردی بزرگ و در تدریس کفایه مدرس مبرزی بودند.
همراه آیت الله حاج آقاعطاءالله اشرفی اصفهانی درس مکاسب مرحوم شیخ محمدرضاجرقویه ای می رفتیم. مرحوم جرقویه ای در زندگی خود حالات و کیفیات بسیار خوبی داشتند.ایشان نسبت به دنیا. به حداقل از ضروریات اکتفاء می کرد و با مرتبه خوبی که از مناعت طبع داشت پاکیزه می زیست.
مرحوم حاج سیدمحمدمهدی درچه ای در مسجد نواصفهان مکاسب می فرمودند درس ایشان هم می رفتم.
حوزه: درابتدای فرمایشات شمااشاره ای به اهمیت حوزه قدیم اصفهان شد خوب است دراین زمینه توضیحات بیشتری داشته باشید.
استاد: حوزه های طلبگی قدیم تنها به فقه واصول خلاصه نمی شد. بلکه در کناراین دو علومی دیگراز قبیل تفسیر اخلاق طب ریاضیات نجوم و فلسفه در آن رایج و تدریس می شد. حوزه اصفهان اساتید. فرید و همه فن حریفی داشت که به خوبی از عهده تدریس این علوم در کنار فقه واصول برمی آمدند.اساتیدی که هم مجتهد بودند و هم دراین علوم صاحب نظر بعضی از آنها مانند مرحوم آخوندکاشی 5
جهانگیرخان قشقائی 6 مرحوم ارباب 7 مرحوم حاج میرزاعلی آقاشیرازی 8 مرحوم سیدمحمدباقردرچه ای 9 مرحوم شیخ محمدخراسانی و مرحوم مدرس جزء نوادر و سرآمد اقران خود بودند.
حوزه: حضرت عالی غیراز فقه واصول چه تحصیلاتی داشته اید؟
استاد: مقداری از علوم معمول در آن زمان را خواندم. مثلا مقداری از معقول را خدمت مرحوم آقاشیخ محمودمفید خواندم. ایشان هدایه میبدی را در مسجد دارلشفاء بازار مسگرهای اصفهان تدریس می فرمودند.
استاد بزرگ معقول مرحوم آقاشیخ محمدخراسانی در مدرسه صدر حجره ای داشتند در همانجا برای عده ای شرح منظومه می فرمودند. من که دراین درس نیز شرکت می کردم تمام مطالب ایشان را می نوشتم. که بعد بعضی از دوستان و همچنین بعضی از خانمها که به اینگونه بحثهااشتغال و علاقه ای داشتند این نوشته ها را می گرفتند واستنساخ واستفاده می کردند. خدمت حاج میرزاعلی آقاشیرازی که بسیار مرد پاک و مهذبی بودند درس تفسیر و نهج البلاغه می رفتم. تفسیر و نهج البلاغه ایشان واقعا کم نظیر بود. و برای کسانیکه نبودند تصورش مشکل است. نجوم و تقویم عربی را خدمت حاج شیخ محمدرضارهنانی خواندم.
ریاضیات را خدمت مرحوم ارباب - رضوان الله علیه - خواندم. حاج آقارحیم ارباب فقیه صاحب نظر و بسیار مرد جلیلی بود کد در عین جامعیت اخلاق و رفتار بی نظیری داشت. این مرد متواضع درس شرح لمعه ای می گفت که پدر جد درس خارج بود.
حوزه: به چه انگیزه ای استاد در کنار فرا گرفتن فقه واصول به تحصیل این علوم پرداختند؟
استاد: فراگرفتن تفسیر و نهج البلاغه که برای هر طلبه ای ضرورت دارد. چون از آشنائی با قرآن و نهج البلاغه انسان جهت کار خودش را می یابد و می فهمد که در طلبگی باید به چه سمت وسوئی حرکت کند. به عبارت دیگر انسان با عوالم ناپیدائی آشنا می شود که رمز
موفقیت دو در آن خوابیده است. خواندن معقول هم که لازم است. زیرا علاوه بر مطلوبیت ذاتی خود علم. و تجهیزانسان در حفظ و حراست از دین خواندن معقول به عقل انسان چنان قوتی می بخشد که از آن در جای دیگر مثل فقه واصول به خوبی می توان استفاده کرد و نتیجه گرفت.
ریاضیات و نجوم هم که علم است و مطلوبیت دارد. علاوه براین از ریاضیات در کتاب ارث واز نجوم در بحث قبله به خوبی می توان استفاده کرد.
حوزه: در زمینه فراگیری این علوم چه توصیه ای برای طلبه ها دارید؟
استاد: دوستان ما خود بهتر می دانند که برای حراست و ترویج از دین تنها به فقه واصول نمی توان اکتفاء کرد. و تسلط در علومی از قبیل تفسیر نهج البلاغه تاریخ اسلام و حکمت لازم است. اساتید حوزه ها هم باید در تقویت این جهات بکوشند. و زمینه را به گونه ای فراهم سازند که طلبه از هر جهت آماده و مطابق با نیاز زمان تربیت شود.
حوزه: فرمودید بعضی از خانمها یاداشتهای درس شرح منظومه شما را گرفته واستفاده می کردند. در آن زمان خانمهائی بودند که در حوزه معقول بخوانند.
استاد: بله بودند خانمهایی که درس می خواندند. فقه اصول و فلسفه از جمله شاگردان مرحومه حاجیه خانم امین که درس و بحث داشتند.
حوزه: درس خواندن خانمها مورداعتراض بعضی از آقایان نبود.
استاد: نه خیر بلکه خانمها توقع بیشتری داشتند و می خواستند که حوزه به آنها بیشتر توجه کند وامکانات بهتری جهت تحصیل آنها فراهم سازد.
حوزه: خوب است استاد خاطره ای از دوران طلبگی خود برایمان بازگو کنند.
استاد:اگر بشود خاطره گفت. آنوقت که من تصمیم گرفتم برای ادامه تحصیل ازاصفهان به قم بیایم. هیچ پولی نداشتم. به همین علت یک سال نمازاستیجاری به مبلغ پنج تومان قبول کردم واین پنج تومان را خرج سفر کرده و به قم آمدم. و مدتی در مدرسه رضویه و حجره های نمناک مدرسه خان و مدتی در فیضیه بسر بردم و با شهریه مختصری که داده می شد بقناعت می گذراندم واز برکت آنها کتابهای ضروری را هم تهیه می کردم.
حوزه: در چه سالی به قم تشریف آوردید؟
استاد: سالش را دقیق به خاطر ندارم. قم که آمدم در مرحوم آیت الله حائری می رفتم. البته دراین درس جزء طبقه دوم و سوم از شاگردان بودم. چون در درس ایشان مرحوز آقای حجت مرحوم سیدمحمدتقی خوانساری وازاین قبیل شرکت می کردند. مرحوم حجت بعداز درس آیت الله حائری برای ما درس داشتند. بعدها هم که آیت الله بروجردی تشریف آوردند درس ایشان می رفتم.
حوزه: اگر مقداری از خصوصیات اخلاقی و باطنی اساتیداخلاقی و باطنی اساتید خود را برایمان بازگو کنید متشکر می شویم.
استاد: غیراز جامعیت علمی سه خصوصیت دراکثراساتیدما چشمگیر بود.
یک مرتبه عالی از تقوا. دو حسن کامل اخلاق. سه تواضع و فروتنی. معمولااساتید ما دقت کامل داشتند که حتی مکروهات راانجام ندهند و در برخورد با شاگردان خود چنان تواضعی داشتند که ما براستی خجالت می کشیدیم. یادم نمی رود گاهی که من از قم به اصفهان می رفتم و به خدمت استاد بزرگ مرحوم ارباب می رسیدم ایشان می فرمودند: فلانی بیا تا این مطلب را با هم حل کنیم. این نبود مگراز نهایت تواضع ایشان. یا مرحوم حاج میرزا علی آقای شیرازی که مرحوم مطهری هم خدمت ایشان نهج البلاغه را خواندنداین مرد واقعا تدریس می کرد. تفسیر و نهج البلاغه اش هم که معرکه بود. در عین حال به جهت اهمیتی که به موعظه و ذکر مصیبت می داد. منبر هفتگی داشت. و منبر می رفت چه منبر پر سودی هنگامی که موعظه می کرد معمولا قطرات اشک در چهره اش نمایان بود آنچه می گفت از دل بر می خاست و بر دل می نشست.
بد نیست این مطلب را هم بگویم که بزرگان مااز دنیا به حداقل از ضروریات اکتفاء داشتند. وقتی که مرحوم آیت الله حائری می خواستند برای افرادی مانند سید محمدتقی خوانساری سیداحمد خوانساری و آقای اراکی شهریه ای تعیین کنند به خدمتکار خود گفته بودند مقداری پول خدمت آنها ببرد برای هر کدام مقداری را که از آن پول برداشته بودند به عنوان شهریه تعیین واز آن به بعد روی این میزان که نیاز آنها را تعیین می کرد برایشان شهریه می فرستادند.
حوزه: حضرت عالی از چه زمانی تدریس را شروع کردید؟
استاد: زمانش را که به صورت دقیق یادم نیست چون در نظام طلبگی تدریس و تحصیل با هم مقارن است و به طور معمول درسهای پائین توسط مشغولین به دریهای بالاتر تدریس می شود من هم اغلب اینطور عمل می کردیم اما درسهای عمومی من که جنبه یک درس عمومی در حوزه را داشته است عبارت است از چندین دوره مطول مغنی رسائل مکاسب کفایه.
حوزه: چه خاطره ای از شاگردان خود دارید؟
استاد: بله آقایان حاج شیخ اسماعیل ملایری حاج سیدمحمدحسین طهرانی یوسف صانعی موسی صدر شیخ محمدرضا صلواتی محمدی گیلانی صادق خلخالی حسین مظاهری مهودی کنی اخوی ایشان آقای باقری آقای ستوده و همچنین مرحوم آقا مصطفی خمینی (رضوان الله تعالی علیه )از جمله کسانی بودند که به درس و مقید بودند. جدیت و علاقه فراوانی نسبت به درس داشتند. گاهی بعضی از شاگردان در درس می گفتند.
کفاف کی دهداین باده ها به مستی ها.
منظورایشان این بود که بیشتر بخوانیم. عموما نظر و شائبه هم جز رضای خدا نبود.
حوزه: شما که بعضی از تابستانها را درس می گفتند نظرتان راجع به تعطیلات حوزه چیست؟
استاد: من نمی دانم آقایان در تعطیلات چه می کنند.اگر تبلیغ می روند تااحکام خدا را به گوشه و کنار برسانند خوب است. رسالت طلبه ابلاغ دین خداست. آن وقت چنین بود که کسانیکه به تبلیغ نمی رفتند. می ماندند واشتغال به تحصیل داشتنداز قدیم بحثی بود که مقدار تعطیلی ها باید کاهش یابد. به نظر من میزان این است که ببینیم عمر برای چه صرف می شود.اگر آنچه برای او صرف می شود گرانمایه است اشکالی ندارد. باید مواظب گذشت زمان و گذر عمر بود چه در تحصیل و چه در تعطیل فرقی نمی کند.
حوزه: معروف است که شما در زمینه ادبیات فرد ممتازی بودید. نظرتان را پیرامون مقدارادبیاتی که یک طلبه باید بداند بفرمائید.
استاد:این مطلب را باید توجه داشت که ذوقها فرق می کند. بعضی نسبت به ادبیات علاقه بیشتری دارند و بعض دیگر نه. نمی شود تحمیل کرد که همه باید درادبیات چه بشوندالبته نباید غافل بود که ادبیات مهمترین ابزار کار طلبه است. چرا که کلید فهم حقایق قرآن و روایات معصومین ( ع )ادبیات است. به این اندازه همه باید مسلط باشند در همین درس نهج البلاغه ای که آیت الله منتظری می فرمایند نقش ادبیات خوب در فهم حقایق به وضوح روشن است.
حوزه: نسبت به امام خمینی (مدظله )اگر خاطره ای دارید بفرمائید.
استاد: به احترام نام ایشان باید بلند شد.استادی اشجع و دارای تمام صفات کمال بوده و هستند.از خدمت ایشان استفاده های بسیار بردم همت والای ایشان همواره در جهت تقویت و ترویج دین بوده است و هیچ شائبه دیگری در وجودشان نیست. در همین رابطه خاطره ای هست. زمانی عده ای از درآویش آمده بودند و بعضی از حجره های مدرسه فیضیه را به قصداقامت تصرف کرده بودند. بیرون راندن آنها به اشکالاتی روبرو شده بودامام (مدظله ) دراین قضایا حریف بودند بعداز مشاجره سیلی محکمی به گوش یکی از آنها زده و همین مقدمه بیرون راندن آنها شد و آنها رااز مدرسه بیرون کردن امروز هم که سیلی محکمتری به گوش آمریکا و دیگرابرقدرتها نواخته اند.این
هم در جهت حفظ و حراست از دین است عرض کردم که ایشان درامر حفظ دین اشجع از همه هستند نسبت به وجود ایشان قدردانی کامل نمی شود.ایشان دارای مقامات ناشناخته ای هستند. مقام قوت قلب ایشان را ببینید توصیف ناپذیراست.
دعا برای سلامتی و موفقیت وجودایشان از واجبات است بعداز هر نماز باید به وجودایشان دعا کرد چه شعار خوبی بر سر زبانهاست که خدایا خدایا تاانقلاب مهدی خمینی را نگه دار.
حوزه: شما که بحمدالله موفق بوده اید که از زندگی و معیشت ساده ای برخوردار باشید خوب است که مقداری دراین زمینه برایمان صحبت کنید.
استاد: خلوص نیت و جلب نظر خداوند متعال اسباب کار طلبه هست اینها با معیشت ساده بهتر بدست می آید. تجربه هم نشان داده است که در زندگی ساده انسان فراغت بیشتری برای کمال می یابداکثر بزرگان مااز این طریق به جائی رسیده اند. مرحوم جرقویه ای استاد بزرگ ما که دارای مراتب و کمالات خوبی و عادات بالایی بود.از نظر زندگی مادی بسیار در فشار و تنگدست می زیست. و من خودم چند مرتبه کتابهائی که بتدریج تهیه کرده بودم جهت مخارج زندگی فروختم و حدود بیست سال در خانه استیجاری بودم و در عین حال شاکر و خشنود بودم.
حوزه: رمز موفقیت طلبه را در چه می دانید؟
استاد:اگر سعی و کوشش فراوان مقرون به نظر خالص و همراه تقوا و تهجد کامل باشد. شخص موفق می شود. دراحوالات بزرگان سلف که مطالعه می کنیم می بینیم که عنصر تقوا و تهجد به کار و کوشش آنها جان داده و زحمتشان را بثمر نشانده است کم کاری و تنبلی آفت انسان و نداشتن خلوص و تقوا آفت کارانسان است.
العلم نور یغذفه الله فی قلب من یشاا باید جهات شخصی و اجتماعی را رسید و درست کرد تا قلبی صاف و روشن یافت آنگاه خداوند متعال در آن قذف علم می کند و گرنه تنهااز کثرت درس و بحث چیزی به دست نمی آید.
البته ازاین مسئله هم نباید غافل بود که درس را باید خوب خواند. واز هیچ جا با مسامحه نگذشت آنوقت که مااصفهان بودیم. قبل از هر درسی آن را مباحثه می کردیم تنها نکات مبهم آن در درس استاد برایمان روشن می شد. بعداز درس هم جهت تقویت واستقرار آن در ذهن کار می شد خلاصه باید به کنه مطلب رسید واز درس بدون مباحثه هم به شدت پرهیز کرد.
حوزه: نظرتان را در جهت تقویت جبهه و رزمندگان اسلام بفرمائید.
استاد:امام (مدظله ) دراین زمینه جائی برای حرف باقی نگذاشته اند هر چه لازم بوده است ایشان فرمودند. وقتی ایشان می فرمایند جنگ در راس همه اموراست و یا تقویت جبهه ها کفائی است خوب هر کس باید به میزان و نوع امکانات خود دراین جهت بکوشد.امیدوارم که خداوند متعال رزمندگان اسلام را تایید و با دست پرتوان آنها هر چه زودتر ریشه صدام و حزب بعث رااز میان بر کند.
حوزه: در پایان ضمن تشکر فراوان از حضور شما که به ما فرصت دادید. از خدمت شما بهره مند شویم اگر صحبتی دارید بفرمائید.
استاد: خداوند عالم موید بدارد شما را و موفق باشید در خدمت به دین و موفق باشید. دراین رویه ای که در خدمت به حوزه ها و طلبه ها پیش گرفته اید خداوند به تمام ما حسن عاقبت عنایت فرماید.
----------------------------------------
پاورقی ها
1سده: مرکز شهرستان خمینی شهر کنونی.
2. مرحوم همائی را براستی می توان فرزند رنج و زحمت و تلاش خویش دانست. در پنج سالگی به مکتب زن همسایه رفت. در هشت نه سالگی وارد مدرسه قدسیه اصفهان شد. سیزده ساله بود که پدرش رخت به دیار آخرت برد وازاین تاریخ عهده دار زندگی خود و مادر و برادر کوچکتراز خود گردید. دیری نپائید که بهامدارس قدیمه آشنا شد و دوران طلبگی را آغاز کرد. حدود بیست سال طلبه و حجره نشین مدرسه نیم آورد بود. و دراین دوران از چراغ علم و معرفت نادره مردانی چون آخوند کاشی، جهانگیرخان قشقائی، آقا سیدمحمدباقر درچه ای ، آقا شیخ محمد حکیم و حاج آقا رحیم ارباب پرتو می گرفت .از آن هنگام که یک طلبه ساده مدرسه نیم آورده بود تا آن هنگام که خود یکی ازاستادان شناخته شده ادبیات عرب در حوزه علمیه اصفهان گردید و تا آن زمان که به کرسی تدریس فقه وادبیات عرب دردانشگاه نشست هیچگاه خصائص یک طلبه کامل عیار را در ساده زیستن و آبرومند زیستن و قناعت و تسلیم و رضا و تلاش و سخت کوشی مستمراز دست نداد.از مرحوم همائی حدود 44 اثر مکتوب بجا مانده است.
3. مدرسه نیم آورد در محله نیم آورد یا نمارود درانتهای بازار بزرگ اصفهان قرار دارد. نزدیک بیست سال دوران طلبگی مرحوم همایی در حجره ای در همین مدرسه گذشته است . اتفاقا حجره ایشان هنوز هم معلوم و مشخص است زیرا تنها حجره ای است که بر بالای سر در آن به خط ثلث عالی مرحوزم میرزا عبدالحسین قدسی جمله بسم الله الرحمن الرحیم نوشته شده است.
4. مسجدی واقع دراواسط بازار بزرگ اصفهان. مطول گفتن آقا میرزا جلال شاعر (بقول طلبه های آن روز) دراین مسجد کمتر نظیر داشت زیرا درس ایشان توام با شواهد و مثالهای فارسی بود.
5. آخوند کاشی حکیم و عارف بزرگوار و فیلسوف علی الاطلاق مرحوم آخوند ملامحمد کاشانی از نوادراعصار و در علم و زهد و تقوی و تدریس حکمت علمی و عملی یگانه روزگار بود و در کمتر زمانی ازازمنه برای او در بین علماء و دانشمندان مثل و مانندی میتوان یافته ایشان در اوائل عمر در مدرسه جده کوچک و دراواخر در مدرسه صدراصفهان ساکن بودند سرانجام در روز شنبه 20 شعبان المعظم سال 1333 وفات یافت و در تخت فولاداصفهان مدفون گردید.
6. جهانگیرخان قشقائی که در حوزه های علمیه مطلقا بنام خان شهرت داشته و دارد. ازاعاظم حکما واجله فلاسفه بشمار می رود وی فرزند محمدخان و منسوب به ایل دره شوری است خان از شاگردان معروف آقا محمدرضا قمشه ای و آقا میرزا محمدحسن نجفی بوده است ولادت آن آن حکیم الهی را سال 1243 قمری نوشته اند و وفاتش در شب یکشنبه 13رمضان 1328 دراصفهان اتفاق افتاد. مزار کثیرالانوارش در تکیه آقا سید محمد ترکه دراول تخت فولاد واقع است.
7.اهل علم و آشنایان با حوزه علمیه اصفهان مرحوم ارباب را میشناسند. واز مقاز رفیع و جایگاه منیعی که آن مرحوم در علم و فضل و فضیلت اخلاقی و زهد و تقوی داشت آگاهی دارند. آن یکتای روزگار آیتی و حکایتی از جامعیت علمی واخلاقی بودارباب از خصیصین شاگردان آخوند کاشی و جهانگیرخان بود مرحوم ارباب در سرحگاه عیدغدیر سال 1396 قمری به بعالم بقاء تحویل نمود.
8. حاج میرزا علی آقای شیرازی در تقوی و علم از نوادر روزگار بود تفسیر و شرح نهج البلاغه را با ممارستی که مخصوصا در آن کتاب مستطاب داشت به حال و کیفیتی بیان می کرد که تصویر و تصور آن جزء برای کسانی که دیده اند مشکل است. مرحوم شهید مطهری در مقدمه کتاب سیری در نهج البلاغه درباره ایشان شرحی دلپذیر و خواندنی دارند. به این مضمون به خود جرات می دهم و می گویم او به حقیقت یک عالم ربانی بود. در برخورد بااو همواره این بیت سعدی در ذهنم جان می گرفت.
؟عابد و زاهد و صوفی همه طفلان رهند مرداگر هست به جزء عالم ربانی نیست. او فقیه بود و هم حکیم و هم ادیب و هم طبیب. فقه و فلسفه وادبیات عربی و فارسی و طب قدیم کاملا می شناخت و در برخی متخصص درجه اول به شمار می رفت قانون بوعلی را که اکنون مدرس ندارد به خوبی تدریس می کرد....او با نهج البلاغه می زیست با نهج البلاغه تنفس می کرد روحش با این کتاب هم دم بود نبضش بااین کتاب می زد و قلبش بااین کتاب می طپید حکیم متاله فقیه بزرگوار طبیب عالیقدر عالم ربانی مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی قدس الله سره راستی مرد حق و حقیقت بوداز خود و خودی رسته و به حق پیوسته بود با همه مقامات علمی و شخصیت اجتماعی احساس وظیفه نسبت به ارشاد و هدایت جامعه و عشق سوزان به حضرت عبدالله الحسین علیه السلام موجب شده بود که منبر برود و موعظه کند مواعظ واندرزهایش چون از جان برون می آمد لاجرم بر دل می نشست هر وقت به قم می آمد علماء طرازاول قم بااصرارازاو می خواستند که منبر برود و موعظه نماید منبرش بیش از آنکه قال باشد (حال ) بود.
9. آیت الله العظمی مرحوم آقا سیدمحمد باقر درچه ای حالات و رفتار و مراتب زهد و قدس و تقوی کم مانندی داشت که همواره در تربیت اخلاقی طالب علمان متسعد تاثیری شگرف و عظیم می گذاشت ایشان که ازاکابر علماء و مجتهدین واعاظم فقها و مدرسین به حساب می آمد در 1264 متولد و در شب 28 ربیع الثانی 1342 هجری قمری وفات یافت حوزه درس آن مرحوم در فقه واصول از هر نظر ممتاز بود که عده کثیری مجتهداز حوزه ایشان تحویل عالم اسلام گردیداز جمله مرحوم آیت الله بروجردی.
مرحوم درچه ای دارای تالیفاتی هستنداز جمله یک دوره فقه واصول در شانزده مجلد حاشیه بر متاجر حاشیه بر مناسک رساله ای بر جبر و تفویض حواشی بر رسائل عملیه حاشیه براصول دین تالیف شیج جعفر شوشتری.
10.استاد بزرگ معقول و ریاضیات قدیم حکیم مدرس مرحوم آقا شیخ محمدخراسانی بهترین شاگرد جهانگیرخان قشقائی و آخوند کاشی بودایشان را بزرگترین مدرس فلسفه بعدازاستادش جهانگیرخان به حساب می آورند. ایشان تا آخر عمر زندگی زاهدانه خود در حجره مدرسه صدر و حلقه درس طلبگی خود را به نعمت جهانی نداد. وفات آن مرحوم در غره حجه 1355 قمری اتفاق افتاد.
لازم به تذکراست که تمام پاروقی ها بجز شماره 1 مقدمه رساله شعوبیه تالیف استاد جلال الدین همائی که به اهتمام جناب منوچهر قدسی به مناسبت سومین سالگرد درگذشت استاد جلال الدین همائی منتشر شده است اخذ گردیده است.