کتاب جواهر الکلام
دایرةالمعارف فقهی شیعی
دوران زندگی صاحب «جواهرالکلام» زمینه رشد علمی و شکوفایی حوزه‌های علمیه فراهم بود و این به دلیل نهضت نوین علمی در فقه و اصول(بعد از فروافتادگی سراسری در قرون 11 و 12 هجری قمری) و اواخر قرن دوازدهم به دست موسس بزرگ، محمدباقر وحید بهبهانی و سپس تلاش‌های شاگردان وی، در کربلا و نجف بود. بخش بزرگی از این تحول و نشاط علمی، مرهون وجود گرانبهای «صاحب جواهر» است که بیانی شیرین و رسا، تدریس شیوا و دانش فراوان و جست‌وجوی پی‌گیرانه‌ای، در یافتن پاسخ برای مشکلات و مسایل فقهی و اصولی داشت.
جواهرالکلام» کتابی مشروح و استدلالی در فقه شیعه قرن سیزدهم هجری قمری به زبان عربی است. این کتاب، شرح مبسوط کتاب «شرایع الاسلام» علامه محقق حلی(متوفی 676 هجری قمری) است.
جواهرالکلام را می‌توان دایرةالمعارف فقهی شیعی نامید زیرا از نظر گسترش و جامعیت نظرات و آرای دانشمندان و فقهای اثنی عشری، از تمام کتاب‌های قبل، برتر است، چنان‌که در وصف آن در برخی از کتاب‌ها آمده است: «نسبت جواهر به فقه، مثل نسبت کتاب بحارالانوار علامه مجلسی نسبت به اخبار اهل‌بیت اطهار علیهم السلام است.
مولف در این کتاب، تمامی فروعات فقهیه از اول تا آخر(عبادات، عقود، ایقاعات و احکام) را با ادله آنها در کمال دقت نظر بررسی کرده و مسایل و موضوعات گوناگون و متنوع را از جنبه‌های مختلف با احاطه کامل بر اقوال علما و استناد به آیات قرآنی، روایات و استدلالات منطقی، تطبیق داده است. نام کامل این کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام» است.
ساختار و تقسیم بندی کتاب جواهر الکلام، شرحی مزجی است و شامل چند بخش کلی با عنوان‌های «عبادات»، «عقود»، «ایقاعات»، «احکام»، «بخش مهمی درباره چگونگی استنباط احکام فقهی از احادیث»، «اقوال و آراءی فقهای متقدم و متاخر شیعه و عده‌ای از فقهای معاصر شیعه» و «اقوال فقهای مذاهب دیگر مانند "زیدیان" و برخی از فقهای بزرگ اهل تسنن مانند "ابوحنیفه و شافعی"» است.
علاوه بر مباحث فقهی، اصولی، قرآنی، حدیثی و ادبی، مطالب متنوع دیگری از جمله عادات و سنت‌های متداول آن زمان، حوادث مهم آن زمان نظیر «واقعه شیوع بیماری طاعون» و در مبحث نماز، ذکر امارات قبله و زاویه انحراف قبله شهرهای مختلف اسلامی در این اثر جامع جای دارد.
از ویژگی های مهم «جواهر الکلام» می‌توان به این مطلب که فروع فقهی زیادی در هر موضوع را شامل می‌شود، اشاره کرد؛ به‌گونه‌ای که برخی مسایل که در هیچ منبع فقهی مطرح نشده‌اند، در این کتاب یافت می‌شوند.
در این اثر، مولف ضمن این که مسایل جزیی فقهی را در ذیل متن شرایع مطرح کرده، در برخی از موضوعات نیز بابی گشوده و با عنوان فائده، فوائد و امثال آنها، آنچه را که محقق حلی و دیگران به آن نپرداخته‌اند، بحث کرده است.
شیوه صاحب جواهر در این کتاب چنین است که نخست یک اصطلاح فقهی را آورده و به بحث درباره جنبه‌های ادبی و لغوی آن می‌پردازد، سپس عبارت متن «شرایع الاسلام» را به صورت مزجی ذکر کرده و با استدلال تفصیلی و اشاره به اقوال و آرای دانشمندان بزرگ شیعه، در هر یک از موارد، آن را نقد کرده و رای نهایی خود را با استدلال منطقی و استناد به آیات، روایات، اجماع و دلایل عقلی ثابت کرده است.
جواهرالکلام» طیف گسترده‌ای از منابع فقهی، اصولی، کلامی، قرآنی، تاریخی، حدیثی و ادبی را در برمی‌گیرد که بخش مهمی از آن، کتاب‌های فقهی فقهای مشهور شیعه از زمان امامان علیهم السلام تا زمان مولف نظیر آثار بزرگانی چون شیخ صدوق، شیخ مفید، سیدمرتضی، محقق اردبیلی، شهید اول و ثانی، محمدباقر مجلسی، وحید بهبهانی و شاگردانش است. تعداد این منابع را اگرچه 551 اثر ذکر کرده‌اند، اما شمار قابل توجهی از این منابع با واسطه بوده‌اند. از منابع با واسطه اهل سنت، منابع فقه شافعی و حنفی بیشتر در کتاب به چشم می‌خورد. همچنین برخی از منابع فارسی زبانان مانند «روض الجنان ابوالفتوح رازی»، «جامع عباسی شیخ بهائی» و «حدیقه المتقین مجلسی اول» استفاده شده است.
تألیف «جواهرالکلام» از 25 سالگی مولف آغاز شد و بیش از 30 سال طول کشید. این کتاب بعد از تالیف به دلیل شخصیت و اعتبار علمی مولف متن(محقق حلی)، اعتبار علمی و شخصیت شارح(صاحب جواهر) و ویژگی‌های انحصاری کتاب با اقبال و ستایش فراوانی از سوی علما شیعه مواجه شد.
بزرگان و صاحبان فن این کتاب را با عناوینی چون «اثری بی‌نظیر در تاریخ اسلام»، «بزرگ‌ترین اثر فقهی»، «معجزه‌ای پایدار»، «برترین شگفتی عصر خود»، «مظهر نبوغ یک انسان» خوانده و گفته‌اند که هیچ فقیهی برای استنباط فقهی‌اش از آن بی‌نیاز نیست. با وجود اهمیت و عظمت این نوشتار، پاره‌ای از آرای اصولی و دیدگاه‌ها و استدلال‌های فقهی «صاحب جواهر» در محافل علمی فقهای امامی و مجالس درس، بحث و نقد می‌شود، آن چنان که از جانب شیخ انصاری و آیت‌الله حکیم، تحلیل و نقد شده است.
شروح و حواشی متعددی بر «جواهرالکلام» یا بخش‌هایی از آن تالیف شده که شرح حال آنها در کتاب «البدرالزاهرفی تراجم اعلام کتاب الجواهر» اثر ناصر کرمی(قم 1424) آمده است. نخستین چاپ در زمان حیات مولف(1262 هجری قمری) در شش مجلد رحلی بود و تا سال 1376 هجری 24 بار چاپ شد. چاپ جدید آن در فاصله سال‌های 1377 تا 1398 هجری در 43 جلد، در نجف، تهران و بیروت منتشر شد.
جواهر در فقه اسلامی نقش به‌سزایی دارد. بعد از دوران فتور و سستی در قرن 11 و 12 هجری جنبشی نو در فقه و اصول به‌دست محمد باقر وحید بهبهانی از کربلا آغاز شد و بعد توسط شاگردانش، سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء در نجف ادامه یافت. سال 1245هجری قمری شریف العلماء، شیخ محمد شریف مازندرانی، در کربلا درگذشت و حوزه درس صاحب جواهر در نجف شلوغ شد.
تدریس فقه، تالیف کتاب جواهر، مرجعیت دینی شیعیان همه باعث رونق فقه اسلامی و حوزه‌ها به‌ویژه حوزه نجف شد؛ به‌طوری که حدود چهار هزار نفر از فضلا و علما در درس ایشان شرکت می‌کردند.
تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه
منبع: سایت فطرت