دانشنامه شهرستان خمینی شهر

تذکره نصرآبادی
نویسنده: میرزا محمد طاهر نصرآبادی
حدود قرن یازدهم هجری قمری
مشتمل بر شرح حال و اشعاری از قریب هزار شاعر عصر صفوی.
شرح احوال شاعران در این تذکره موجز و مختصر است . مؤلف بیشتر به خلق وخوی و رفتار و نیز هیئت ظاهری افراد توجه کرده است ؛ آثار، شغل ، منصب ، خویشان و دوستان و استادان آنان و گاه حادثة مهمی را که در زندگیشان روی داده ، مانند فوت فرزند یا عشق و جنون آنان ، ذکر کرده و از هر شاعر یک یا چند بیت نقل کرده و گاه نیز با عباراتی در حد تمجید یا تقبیح به نقد اشعار آنان پرداخته است .
تذکرة نصرآبادی گذشته از آنکه در بررسی شعر و شاعریِ عهد صفوی سودمند است ، مرجعی بسیار مهم برای آشنایی با تاریخ اجتماعی و فرهنگ و ادب عامة ایران در آن دوران است.
نصرآبادی تذکرة خود را با جملاتی به نثر مصنوع در حمد باری تعالی آغاز، و سپس با نثری ساده از فضیلت سخن منظوم بحث می کند و ضمن ذکر تذکره های پیشین و معاصر خود که به نظر می رسد در تألیف تذکره اش از برخی آنها بویژه تحفة سامی متأثر بوده است ، سبب تألیف کتاب (در1083) را ذکر می کند. او در پایان دیباچه و پیش از بیان فصول کتاب ، شاه سلیمان صفوی (حک : 1077ـ 1105) را مدح می گوید. فصلهای کتاب عبارت اند از:
• مقدمه ، در بارة شاهان و شاهزادگان صفوی که شعر سروده اند
• صف اول ، در بارة امیران و ملازمان دربار صفوی و تیموریان هند که شاعر بوده اند، مشتمل بر سه «فرقه »: امیران ایران ، امیران هندوستان ، وزیران و مستوفیان
• صف دوم ، در ذکر سادات و نجبا و اشعار آنان
• صف سوم ، در بارة دانشمندان و خوش نویسان و متصوّفه که شعر نیز سروده اند، مشتمل بر سه فرقه : علما و فضلا، خوش نویسان ، درویشان
• صف چهارم ، در شرح احوال شاعران ، مشتمل بر سه فرقه : شاعران عراق و خراسان ، شاعران ماوراءالنهر، شاعران هندوستان
• صف پنجم ، در بارة خویشان مؤلف و زندگینامه و اشعار خود مؤلف
• خاتمه ، در ذکر مادّه تاریخ و لغز و معماهای متقدمان و معاصرانِ مؤلف ، مشتمل بر دو «دفعه »: دفعة اول ، آنهایی که سرایندة مشخص دارند؛ دفعة دوم ، آنهایی که سرایندة نامعلوم دارند. هر دفعه خود به سه «حرف » تقسیم شده است : حرف اول در بارة مادّه تاریخ ، دوم در بارة لغز و سوم در بارة معما.
تاریخ اتمام تذکرة نصرآبادی معلوم نیست . نصرآبادی در یکی از نسخه های خطی کتاب که در 1091 کتابت شده ، یادداشتی با تاریخ غرة رجب 1091 از خود باقی گذاشته و توصیه کرده است که دیگران اگر نکته ای به نظرشان رسید، به تذکرة او اضافه کنند (گلچین معانی ، ص 1962). بعداً برخی از وقایع تا 1115 نیز به تذکرة نصرآبادی اضافه شده است ؛ نظیر سال فوت طاهر قزوینی (1112؛ ص 26) و مسیحای معنی (1115؛ ص 252، پانویس 6). شاید کسی غیر از او به تذکره اش چیزی افزوده و شاید هم او خود بعداً تذکره اش را تکمیل کرده باشد ( رجوع کنید به گلچین معانی ، ص 1959).

در صف اول و دوم کتاب ، ضمن آنکه برخی از خاندانهای اشراف و سادات و نجیب زادگان عهد صفوی که در ادارة کشور دست داشته اند معرفی شده اند، بسیاری از منصبها و عنوانهای اداری و حکومتی آن دوره نیز ذکر شده است ؛ نظیر آبدارباشی گری (ص 49)، احتساب (ص 141)، ایشک ] =ایشیک [ آقاسی باشی دیوان (ص 31، 37)، بیگلربیگی (ص 107)، تحویلداری (ص 66)، توپچی (ص 69)، جارچی باشی (ص 57)، داروغگی (ص 36)، دیوان بیگی (ص 37)، شیخ الاسلامی (ص 152)، قورچی گری شمشیر (ص 36)، کتابداری (ص 55، 109)، کلانتری (ص 111،125)، میرجملگی (ص 82)، نقابت (ص 147) و یوزباشی گری (ص 74). این مناصب نزدیک به یکصدوبیست منصب است که برخی از آنها در کتابهای دیگر نیست (افشار، ص 448).
تذکرة نصرآبادی نشان می دهد که بسیاری از شاعران دورة صفوی یا برای تجارت و یا برای پیوستن به دربار پادشاهان هند، به آن سرزمین آمدوشد داشته اند و شماری از آنان مدتی از عمر خود را در آنجا گذرانده اند (جاهای متعدد). چون بیشتر شاعران آن دوران از پیشه وران بوده اند، با ذکر پیشة آنان ، شماری شایان توجه از اصناف دورة صفوی در این کتاب ثبت شده است ؛ نظیر پیراهن و زیرجامه فروش (ص 210)، ترکش دوز (ص 652)، شَعرباف (ص 201)، قَمچی (تازیانه )باف (ص 388) و لَندَره (نوعی جامه )دوز (ص 209). ذکر قهوه خانه های مشهور مانند قهوه خانة عرب در اصفهان (ص 357)، ذکر نام برخی از امامزاده ها مانند امامزاده زین العابدین در اصفهان (ص 150، 179) و امامزاده سهل علی در همدان (ص 142)، مدرسه ها نظیر مدرسة جدة شاه عباس دوم (ص 221) و مدرسة شیخ لطف اللّه (ص 223)، مسجدها نظیر مسجد امام حسن عسکری علیه السلام در قم ، مشهور به مسجد عتیق (ص 112)، تکیه ها، بازارها، بیمارستانها و محله ها از دیگر ویژگیهای سودمند تذکرة نصرآبادی برای مطالعات جغرافیای تاریخی و شهری است (افشار، ص 452ـ453).
اشاره به قلندران و درویشان که یکی از مناصب آنها «باباییِ» تکیه ها و حیدری خانه ها بوده است (ص 206، 430)، مداحی درویشان (ص 658)، مراسمی نظیر شاهنامه خوانی (ص 210،465)، رواج تصنیف و آهنگ سازی و آوازخوانی و ذکر نغمه ها و مقامهای موسیقی (ص 74، 216،391،464) و اینکه خوش نویسان در پیری عینک به چشم می زدند (ص 209) و برای چشمان ناقص ، چشمی از مینا (شیشه ) می ساختند (ص 93)، اشاره به مراکز لهو و لعب مانند شرابخانه (ص 216) و قمارخانه (ص 616)، توضیح در بارة قهوه خانه که کانون شاعران برای عرضة اشعارشان بوده (ص 707ـ 708)، اشاره به نام برخی زنان بدکار که شهرت داشتند (ص 44)، نام برخی از قهوه چیان که برخی از شاعران به آنان دلباخته بودند (ص 159،161)، اشاره به اینکه بعضی شاعران به کوکنار و افیون معتاد بودند (مثلاً ص 422،580) و ذکر اشعاری به گویش قدیم تهرانی (ص 627ـ 628) از جمله مواردی است که در بررسی فرهنگ و ادب عامه و تاریخ اجتماعی ایران در عهد صفوی شایان توجه است . مادّه تاریخهای پایان کتاب نیز بر ارزش تاریخی آن افزوده است . این همه تذکرة نصرآبادی را از تذکره های دیگر متمایز کرده است .
تذکرة نصرآبادی در 1317 ش به اهتمام حسن وحید دستگردی به طبع رسید و در 1352 ش تجدید طبع شد. تصحیح جدیدی از این کتاب نیز به کوشش احمد مدقّق یزدی در 1378ش منتشر شده است که فهرستهای ممتّعی دارد.
منابع :
ایرج افشار، «تاریخ نصرآبادی »، در یاد بهار: یادنامة دکتر مهرداد بهار ، تهران 1376ش ؛ احمد گلچین معانی ، «نظری به تذکرة نصرآبادی »، در ناموارة دکتر محمود افشار ، ج 4، چاپ ایرج افشار و کریم اصفهانیان ، تهران 1367ش ؛ محمدطاهر نصرآبادی ، تذکرة نصرآبادی ، چاپ احمد مدقّق یزدی ، یزد 1378 ش .