دانشنامه شهرستان خمینی شهر

1- بلوک جی
بلوک جی در دو طرف زاینده رود است . شمال رودخانه را جی و جنوب آن را برزرود جی می خوانند . شمال جی بلوک برخوار و شمال شرق آن بلوک قهاب است . حد شرقی آن بلوک برآآن و حد جنوبی آن زاینده رود است . حد غربی جی بلوک ماربین است . خاک جی از دروازه زاینده رود است . حد غربی جی بلوک ماربین است . خاک جی از دروازه ظله تا پل شهرستان ، نیم فرسخ و از پل مذکور تا قریه زردنجان و سروش بادران ، که متصل به برآآن می باشد ، یک فرسخ است . زمین این بلوک شیرین و آب آن از زاینده رود است و بعضی جاها نیز چشمه و قنات دارد ؛ صیفی خود را از چاه آب مشروب می سازند و باغ های آ« کم است ؛ ده های آن به ترتیب حروف الفبا عبارت است از : آسنجان ، ابر ، ارداجی ، باطان ، برتیان، بوزان (دارای مسجد قدیمی است و محراب گچبری آن به موزه ایران باستان در تهران منتقل شده ) ، بیجی ، پزوه (سابقاً این اسم را شفروه می نوشته اند ، محمد شفروه از شاعران دربار ارسلان بن طغرل اهل این قریه بوده است ) ، پنارت ، جوهران ، خاتون آباد ، خابجان ، خوراسکان (پنبه کاغذی آن معروف است ) ، زرد نجان (آب آن از مادی جی است ) ، سنجوان سور یا سمسور (خربزه و طالبی آن معروف است ) ، سنجوان مره ، سوارچی ، سوار دز (اصفهوردز) سودان ، قلعه برتیانچی ، طامه (امتداد خیابان چهار باغ که از قسمتی به بعد به خیابان کاوه نامیده می شود ، مستقیماً به طامه منتهی می گردد) ، قلعه نو ، کنگاز ، اتشاران ، خورشاد ، لفزآآن ، زآآن ، چنگال ، هستیان ، کلمخواران ، هرمنجد ازیسان ، کردآباد ، ساسان ، منجان ، بادرنگی ، کند آمیز ، دهمرتین (ده مرد ) باترقان ، جیران ، کوهسار ، فرسان . در بلوک جی غله و حبوبات به عمل می آید و در بعضی از باغ های آن هم کاهو وسبزی کاشته می شود ولی سبزی کاری عمده در ابر و بوزان و خوراسکان است .
برزرودجی – نام قسمتی از شهر اصفهان است که در ساحل جنوبی زاینده رود واقع شده . نواحی عمده آن عبارت است از واهان ، جلال آباد ، دنبه ، باقان ، دستگرد ، فرح آباد ، هزار جریب ، سعادت آباد ، گلدی ، پاچه ، (که امروز کوله پارچه تلفظ می کنند ) ، مصلی ، شهرز، (قصر آبشار کازرونی در محل گلدی پاچه سابق است و خیابان آن دالان بهشت در محل کوله پارچه و مصلی و شهرز سابق است ) ، سیچان و حسین آباد و قینان و جلفا و سیرویه و استخوارت و گرجی ها ، فتح آباد ، باغ همائی نیز جزو برز رود جی است .
2- بلوک قهاب
از شمال به دهستان برخوار ، از جنوب به برآآن ، از مشرق به کوهپایه و از مغرب به جی محدود می شود و ده های آن عبارت است از : آب چوبه ، ارزنان ، امرزید آباد ، اندوان ، موران ، بهاران ، جلادران ، جلمرز، جلوان ، سوسارت (اسفهارت ) ، قهجاورستان ، گلون آباد (محل جنگ محمود افغان با قوای شاه سلطان حسین ، راهروان (دارای یک مناره تاریخی از دوره سلاجقه است ) ، دارک ، دینان ، وشگان ، مولنجان ، هفشویه ، جیان ، حصه ، بقعه زینبیه نیز ، که از زیارتگاه های شهر اصفهان و درشمال شهر واقع شده است ، در بلوک قهاب و جزو ناحیه ارزنان است .
3- بلوک کرارج
در جنوب شرقی اصفهان ودر جنوب تقریبی زاینده رود واقع شده و شامل ده های زیر است : اصفهانک ، بیشه ، پیادان ، بیدان (فودان )، پیزادان (فیزادان ) ، چریان (دارای یک مسجد قدیمی است ) ، چوم ، دشتی (مرکز کرارج است که فعلاً یک مسجد از قرن هشتم هجری دارد و سابقاً محل معتبری بوده و دو مناره داشته است که آن را خراب کرده و از آجرهای آن کاروان سرایی ساخته اند ) ، دنارت ، راشنان ، قلعه شور ، کیچی (محل سکونت اخلاف جابربن عبداله انصاری است وتمام آن ها به امیر معروفند ، مانند امیر حسن و امیر حسین و غیره ) ، اشکاوند (از قرای مهم کرارج است و ویرانه های چند مسجد قدیمی در آن باقی است ) ، جودرمان ، مردان ، ساچان ، ازوار ، کوزبان (که کوزه دان تلفظ می کنند )، فوهه ، ولکان ، سروشفادران یا سرو شبادران که در اصل سروش آذران بوده است (که گرمک ممتاز دارد ) ، حیدر آباد ، فردان .
4-بلوک برآآن
که در جنوب شرقی اصفهان و در جنوب بلوک قهاب واقع شده و مشرق آن کوهپایه و مغرب آن کرارج است . قسمتی از زاینده رود در وسط این دهستان است . در دروه ساسانیان بسیار آباد بوده و در دو طرف رودخانه امتداد دارد . ابتدای این بلوک در فاصله 18 کیلومتری مشرق اصفهان شروع می شود و انتهای آن در فاصله 42 کیلومتری شهر است . سابقاض برنجکاری هم داشته و باغ های وسیعی در آن بوده است . سرچشمه آب آن از رودخانه است و قنات هم دارد . ده های آن عبارت است از : آباد، آباد سلیمان ، ارم ، پشت ، ازوار ، ازوارچه ، ازیران (که دارای یک مسجد از قرن هشتم هجری است که اخیراً تحت تعمیر واقع شده ) ، اسفینا، اندلان ، ایچی ، باچه پیله وران ، تیمیارت ، جاجا ، جور، جاریاگا (که مناره سالم از دوره سلجوقی و مسجد مخروبه از قرن هشتم دارد )، چرخاب ، دستجا، دولاب ، زغمارف زیار (که دارای یک مناره زیبای سلجوقی است )، کاج شهروردز (در کاج یک مسجد از قرن هشتم وجود دارد )، کاروانچی ، کبوتر آباد ، کرتمان ، کرم ، کرچگان ، برسیان (این دهکده حد فاصل بین برآآن و رود شت است و یک مسجد و مناره بسیار عالی از دوره سلجوقی مورخ به سال 491 هجری دارد)، شیدان (شیدوس )، فساران ، قارنه ، اشکشان ، حسین آباد اسفهارانچی ، آسمانچی ، چرمهین .
5-بلوک رودشت یا رودشتین
ابتدای آن در 50 کیلومتری مشرق اصفهان و انتهای آن باتلاق گاوخونی در فاصله 160 کیلومتری شهر است . ده های آن عبارت است از : ابوالخیر ، اشکهران ، باجیک آباد ، بلان جمبزه ، جندان ، خورچان (خرم چوم تلفظ می کنند )، خویا ، شاه توز ، شاه کرم ، شهرستان ، طهمورثات فارفاآن (یک قطعه نظامی از دوره ساسانیان دارد و آخرین نقطه رودشت در نزدیک گاوخونی است )، کفران (ضیاء کفرانی شاعر معروف اصفهان اهل این ناحیه بوده است )، کفرود ، کلمان ، ورزنه نزدیک گاوخونی است )، هراتچی .
6-بلوک کوهپایه
در مشرق اصفهان و مغرب نایین واقع شده وشامل این نواحی است : اردجه ، اژیه ، بادفشان ، باقرآباد ، برزآباد ، تودشک ، جبل ، جزه (جزنه )، جشوقان ، خان آباد ، دخرآباد ، زفره آباد ، سکزی و هرند .
7-بلوک ماربین
شامل سده (همایون شهر امروز ) و اقرای اطراف آن است . (سده شامل سه ده : خوزان ، ورنوسفادران ، و پریشان است و دارای مسجد های قدیمی می باشد که مهم ترین آن ها مسجد خوزان است . قلعه کهن دز یا قهندز در خوزان است ) شمال آن کوه سید محمد و جنوب آن آتشگاه و زاینده رود است . درخت های میوه آن فراوان است و گلکاری و سبزیکاری نیز دارد . دهات آن عبارت است از : احمد آباد ، احمد آباد وازیچه ، آدریان ، آزادان ، اسفریز، آشنستان ، آفاران ، الیادران ، اندان ،(قنات معروفی دارد اما نسبت به قنات دیمیرتیان در فروشان سده در درجه دوم است . قنات دیمیرتیان از مهم ترین قنات های بلوک ماربین است که خیلی قدیمی و پر آب است و آب آن هم کم و زیاد نمی شود . چون این قنات در سرچشمه دارای نقب ها و حفره های عجیب است ، اهالی می گویند که این قنات به امر طهمورث معروف به وسیله دیوها حفر شده ، 0بهارانچی ، تیرانچی ، جروکان ، جعفر آباد ، جوزدان ، درباغ مهیار ، درباغشاه ، دستجرد مورچا، دهچی ، دینان ، رنان ، زهران (زران و در اصل به طوری که می گویند رزان بوده )، عاشق آباد ، کارلادان (بنای تاریخی منارجنبان اصفهان در این قریه واقع شده ، ساختمان ایوان آن ، که روی قبر عمو عبدالله سقلا از زهاد قرن هشتم هجری بنا شده ، به سبک ساختمان های قرن هشتم است و تزیینات کاشیکاری نیز از آن دوره دارد . دو مناره طرفین ایوان از سطح پشت بام آن هفت متر و تا سطح زمین مجاور بقعه 17 متر ارتفاع دارند . احتمالاً در دوره صفوی به بنای اصلی افزوده شده و آنچه درآن جالب توجه است ، متحرک بودن مناره های آن است که در موقع حرکت دادن یکی از آن ها دیگری نیز حرکت می کند . سنگ قبر عمو عبدالله مورخ به سال 716 هجری است )، کوجان ، کوشک ، هرستان (این دهکده نیز سابقه تاریخی دارد و به طوری که مافروخی نوشته است صدو هفتاد سال قبل از اسلام ، آذر شاپوران پسر آذر مانان از دیه هرستان از طرف فیروز بن یزد گرد به اتمام باروی مدینه جی فرمان یافت )، کرتمان، تیرانچی ، میان رشید ، ولاشان ، ککنان ، نصر آباد (یکی از قزای زیبای ماربین و دارای باغ های میوه فراوان و مصفا می باشد. سر در خانقاه نصرآباد از بناهای تاریخی و مورخ به سال 855 هجری در این قریه واقع است و جنب آن مقبره میرزا طاهر نصر آبادی تذکره نویس معروف عهد صفوی واقع شده )، گورتان (به معروف اصفهان از آن جا است )، کرم و کلیچه .
بلوک لنجان
بزرگترین بلوک اصفهان و بابرکت تر از همه آن ها لنجان و النجان است که در خود محل به چهار ناحیه : آیدغمش ، آشیان ، اشتر گان گرگن تقسیم شده و هر یک از آن ها ده های متعدد دارد . لنجان در قدیم دو شهر معتبر داشته ، یکی فیروزان درلنجان سفلی و دیگری خان لنجان در لنجان علیا و ناحیه اشیان تقریباً 18 فرسخ قنات ومادی های پر آب دارد . برنجکاری اصفهان منحصر به این بلوک است . سابقاً تریاک و پنبه آن هم مرغوب بوده است . باغ های بسیار و درختان بی شمار از کبوده و چنار و غیره دارد . نواحی عمده آن عبارت است از : ریز ، قهدریجان ، (کدرگان نان قدیمی آن است ) مبارکه ، کلیشاد ، درچه (مزارع پیاز آن معروف است )، دینان ، ورنامخو است ، سده ، دیزی ، فلاورجان (پانزده کیلومتری جنوب غربی اصفهان ویک پل تاریخی دارد )، اشتر جان یا اشتر گان (دراین دهکده یک مسجد بسیار عالی از قرن هشتم هجری موجود است که ارتفاع سر در آن به 13 متر می رسد از کاشیکاری های آن دوره تزیین شده . نمای خارجی گنبد آن آجری است ولی در داخل از گچبری های بسیار نفیس زینت یافته و محراب عالی گچبری دارد . مناره های آن نیز ، که در طرفین سر در واقع شده و بیش از دو ثلث آن به مرور زمان ریزش کرده و از ارتفاع آن کاسته شده ، مانند منارجنبان متحرک است . این مسجد به وسیله ملک الوزراء محمد بن محمود بن علی الاشترجانی در تاریخ 715 هجری بنا شده است و یکی از بناهای باشکوه حومه شهر اصفهان است )، نوک آباد ، باغ ابریشم ، باغ بهادران ، باغشاه ف باغ کومه ، باغ ملک ، باغ وحش ، بندارت ، برنجکان ، بالان ، بیستگان ، خولنجان (خان لنجان معروف که ناصر خسرو در قرن پنجم هجری آن را دیده و در سفرنامه خود از آن نام برده نوشته است : « چون به دروازه خان لنجان رسیدم نام سلطان طغرل بیک بر دروازه آن نوشته دیدم )، کلیشاد ، گارماسه ، چرمین (چرمین تلفظ می کنند ) ، سهر و فیروزان (کیاد گان از ده های نزدیک فیروزان است که دارای قلعه قدیمی است و بین اهالی معروف به قلعه »گبرها » است و اکنون عصاره خانه می باشد )، جوزدان ، فران ، سودرجان ، کله (دارای یک پل قدیمی است )، مدیسه (مردم مدرسه تلفظ می کنند )، طاد ، جفره ، سلوان (سهلوان که سابقاً از موقونه مسجد شاه بوده )، زازوران ، کافشان (کاه افشان )، دشتچی ، دارجان ، اجگرد ، کرسگان ، شرودان ، درو درچه ، گزینچه ، مهر نجان ، اردال ، قصر داود ، فیلور جان (که آن را پیلرگان تلفظ می کنند )، نرکان ، آب ارزن ، افیونه (که نام فعلی آن حاجی آباد است )،لارگیچی ، اسفهران ، درگنجه ، گارنخود ، قهشاورن ، سمسان ، میاد جان ، فرارت قوهه ، هرتخون ، سنگانچی (که ده از موقوفه های مسجد شاه است )، پیر بکران (این دهکده در 15 کیلومتری جنوب شرقی فلاورجان واقع شده . بقعه تاریخی پیر بکران که بر روی قبر محمد بن بکران متوفا به سال 703 هجری ساخته شده ، یکی از بناهای تاریخی مشهور اصفهان است و داخل آن از تزیینات نفیس گچبری و کاشیکاری پوشیده شده . این تزیینات بین سال های 703- 712 زینت بخش بقعه مزبور شده و سبک بنا مغولی است . قبرستان قدیمی یهودیان اصفهان نیز در همین محل است و قبر استر از زیارتگاه های مشهور یهودیان اصفهان در این قبرستان است ).
بلوک برخوار
در شمال جی و مغرب کوهپایه واقع شده و راه شوسه اصفهان – تهران از مغرب این بلوک می گذرد . قرای مهم آن عبارت است از : آدرمناباد ، امین آباد ، باغ میران ، پراونه ، گز (این دهکده در عصر ساسانیان آتشکده ای داشته و آثار تاریخی معروف آن عبارت از مسجد سلجوقی گز است که دارای یک مناره از دوره سلجوقیان با تزیینات آجری است . در دوره صفوی دخالت هایی در این مسجد شده و تعمیراتی به عمل آمده است . در دوره صفوی دخالت هایی در این مسجد شده و تعمیراتی به عمل آمده است . مقدار کمی کاشیکاری دارد و صحن آن خیلی بزرگ نیست . کاروانسرای گز هم ، که از کاروانسراهای شاه عباسی است و بنایی جالب می باشد ، در مجاورت این دهکده قرار دارد و فعلاً متروک و ویران است . در گز درخت پسته می روید و درختکاری آن جا بیشتر از نوع سنجد است )، چاله سیاه (دارای یک کراوانسرای شاه عباسی است )، حبیب آباد ، درمیان ، دستگرد ، دولت آباد (در دوره صفوی اولین منزل در در سر راه اصفهان به شمال کشور بوده و بیشتر مهمانان دولتی در این محل استقبال می شده اند )، ده نو ، رحیم آباد ، شاپور آباد ، کتایوننچه ، گرگاب (خربزه معروف اصفهان از این ناحیه است )، مادر شاه (دارای یک کاروانسرای شاه عباسی است )، مورچه خورت (جنگ معروف نادر و اشرف افغان در بیابان مورچه خورت اتفاق افتاده )، گربکندی ، کته بونی ، سین (خربزه آن معروف است و دارای یک مسجد و مناره سلجوقی مورخ به سال 526 هجری است ).
نجف آباد – خیابان مستقیمی که اصفهان را به نجف آباد وصل می کند ،قریب 30 کیلومتر طول دارد و در اطراف آن جوی های آب و درختان سبز و باغ های ماربین واقع شده و نیز درحواشی اراضی مزروعی ، درخت های سایه انداز دارد . آب آن جا از قنات هایی است که منبعش درکرون است و مهم ترین آن ها قنات رحیم آباد است و قنات زیرین ، که آب آن ها در طول چند فرسنگ در سراشیبی جریان دارد و تمام آسیاهای تنوره ای کرون از آب آن ها می گردد . در نجف آباد درخت های بادوام و توت و هلو و انار فراوان است و لبنیات و گوشت آن مشهور است و از صنایع یدی ، قالی بافی و ورشوسازی آن شهرت دارد. از توابع آن قلعه شاه است . احداث نجف آباد از اقدام های دوره شاه عباس کبیر است و نقشه این قصبه ، که امروز شهرستان مستقلی است ، از نقشه شهر اصفهان پیروی شده و دارای خیابان های طویل و عریضی است .
کرون – از دهستان های نجف آباد و ابتدای آن از دو فرسخی مغرب نجف آباد شروع می شود و انتهای آن بیست فرسخ تا نجف آباد فاصله دارد . بلوک کرون همه قنات آب است و از چشمه مرغاب نیز مشروب می شود که منبع آن در پای کوه های دالانکوه است و تقریباً سی سنگ آب در آن جاری می باشد . کرون بالا به بیابان هایی منتهی می شود و اطراف آن در نواحی کوهستان (گز ) به عمل می آید که مانند گز خوانسار است . در کوه های آن کبک فراوان است و قرای مهم آن عبارت است از : آب گرم ، احمد رضا ، اران ، اسفید واجان (گل رختشویی دارد )، افجان ، الور، بودان ، تندران تیران ، (در اصل تهران بوده ) جعفر آباد ، خمیران ، قلعه ناظر .
چهار محال – ابتدای آن سیزده فرسنگی مغرب اصفهان دربلوک لنجان است و انتهای آن 28 فرسنگی شهر و حد آن کوه های بختیاری است . محصول دیم و آبی هر دو دارد ، آب فراوان و مراتع وسیع و مواشی زیاد دارد . محصول های آن غله و صیفی از همه نوع است ، همچنین برنج و از میوه ها انگور .
چهار محال نیز چهار ناحیه است : میزدج ، راریالار، کیار ، گندمان ، مرکز چهار محال شهر کرد است و قرای بزرگ آن عبارت است از : بروجن ، چالشتر ، قهفرخ ، گندمان سورشجان ، هفشجان ، سامان ، شهرک ، فارسان ، خراجی ، شلمزار ، احمد آباد ، دستناء ، سورک ، جونقان ( یک کاخ تاریخی و قدیمی از سردار اسعد بختیاری در این محل است )، چقاخور ، زانیان ، سفید دشت ، سواد جان ، شولکستان ، کوجان ، ده چشمه ، دهنو ، گشنیز جان ، اردل ، ناغان ، آقبلاغ ، مرغ ملک ، اشکفتک ، شمس آباد ، فرادنبه ، وردنجان ، تربیت و اغنام و احشام از آن جمله است و مادیان در چهار محال شهرت دارد . باغ های انگور و شکارگاه هایی مهم دارد .
فریدن – ناحیه سر حدی مغرب اصفهان است که ابتدای آن از شهر 12 فرسنگ و انتهای آن قریب سی فرسنگ است . غله خیز است و آب فراوان و مراتع وسیع دارد . از طرف مغرب ، به خوانسار و از جنوب ، به چهارمحال و از مشرق ، به کرون محدود می شود و به چهار ناحیه تقسیم شده است : چادگان ، تخماقلو ، ورزق ، گرجی و با مزارع کوچک غیر مهمش قریب دویست و پنجاه مزرعه و قریه دارد . مرکز آن داران و قریه های آن عبارت است از : آخوره ، چادگان ، میلاجرد ، هزار جریب ، سنگباران ، سورشجان ، هرچگان ، اسکندری ، گشنیز جان ، سوارزن ، جمال لو ، ششجان ، میان دشت ، بوئین ، شاهوردی برده شاه.
فریدن حاصل دیم نیز دارد و اهالی آن جا از ترک و گرجی و ارمنی مخلوطند . اهالی چادگان از نژاد ترکان شاملو هستند که در زمان شاه عباس به این ناحیه آمده اند . گرجی ها از اهالی گرجستان هستند که در زمان شاه عباس به این ناحیه کوچ داده شده اند . فریدن سرچشمه نعمت اصفهان است ، زیرا منبع زاینده رود در آن جا است . مراتع و شکارگاه هایی دارد و حیوانات وحشی نیز در کوه های آن یافت می شود . خرس ها از کوه های خوانسار به این ناحیه می آیند و انواع طیور و از آن جمله کبک و دراج دارد .
شهر ضا (قمشه سابق) – در 14 فرسنگی جنوب اصفهان واقع شده و حدود خاک آن تا امین آباد و ایزد خواست است . انگور و کشمش شهر ضا معروف است و ده های عمده آن عبارت است از : فضل آباد ، موغان ، منوچهر آباد ، زرین آباد ، دشت قمیشه ، اشکنه ، آب باریک ، اسفه ، داریجان ، خسرو آباد ، دادستان ، نسیم آباد ، قصر جم ، شریف آباد ، فودان ، حسن آباد ،مهر پویه ، بابوکان ، مهدی آباد، زیارتگاه، قوام آباد ، فرخ آباد .
اسفرجان – شش فرسنگ بالای قمیشه واقع شده و محلی بسیار با صفا و باطراوت است . هوای سر حدی لطیف و آبشارهایی دارد و اگر سد آن معروف به سد قتلغشاه بسته شود ، از محله های مهم به شمار خواهد رفت . حومه شهر ضا امروزه شامل دهستان های جرقویه بالا و جرقویه پایین و سمیرم بالا و سمیرم پایین است . سمیرم و دهاقان به چهار محال و شهر ضا محدود می شود .
در سمیرم غله کاری وصیفی پنبه کاری می شود . از میوه ها خربزه و باغ های انگور دارد .
اردستان و زواره – جزء تقسیم های قدیم اصفهان است که به هشت محل تقسیم می شده . چهار محال آن به هم متصل بوده است و به نام : رار، کیار، گندمان ، میزدج ، چهار محال آن از هم جدا بوده به نام : سمیرم ، جرقویه ، اردستان ، قهپایه و هرند .
تقسیمات امروز اردستان که شهرستان مستقلی است ، عبارت است از : اردستان بالا، اردستان پایین ، گرمسیر ، برزآوند ، در اردستان یکی از مساجد معروف دوره سلجوقیان مورخ به سال 553 هجری وجود دارد ، که از نمونه های اصیل بناهای عهد سلجوقی در ایران است و تزیینات گچبری داخل آن نیز بسیار جالب است دیگر بناهای تاریخی آن ، مسجد و مناره امام حسن می باشد . مسجد معروف زواره هم ، که دوازده کیلومتر تا اردستان فاصله دارد ، از نمونه های جالب بناهای عهد سلجوقی و مورخ به سال 530 هجری می باشد .