توصیف ماربین در طول تاریخ
در منابع مختلف از قرون گذشته توصیف های از ماربین وجود دارد که برای آشنایی خوانندگان با موقعیت و اهمیت منطقه، گزیده ای از آنها از قدیم به جدید آورده می شود.
وصف ابن حوقل حدود 367 ه.ق (357 خورشیدی)
وی ماربین را چنین توصیف می کند:« باغهای پهناور به مساحت یک فرسخ ازچپ و راست دارد که گویند خراج آن صدها هزار درهم است و از همین ده است که جمد و ثلج فراوان به دست می آید و میوه فراوان به دست می آید. این ده در مغرب رودخانه قرار دارد. دو ضیعه بزرگ به نامهای بتروکان و مهرگان هست که از با صفاترین جایهاست. در مهرگان چشمه ای پر آب دایمی به نام یاسرم جاری است. در کنار آن ضیغه هاست و چشمه در کنار زرن رود(زاینده رود) به فاصله یک تیر پرتاب از آن رودخانه جاری است».
سفرنامه ابن حوقل ترجمه دکتر جعفر شعار در وصف اصفهان ص108
وصف مافروخی
در کتاب محاسن اصفهان مافروخی و ترجمه آن از ابوالرضا آوی متعلق به قرن پنجم هجری قمری شرح مفصل درباره ماربین داده شده و شعری درباره زاینده رود منسوب به ابوالحسن علی بن حسین حسنی نقل شده است وی به نقل از اجداد و پیشینیان خود داستانی نقل می کند از فردی که قصد داشته از والی وقت با توصل به واسطه ها و حیله و فریب به پنج هزار درم منطقه ماربین را در اختیار گیرد. حاکم پس از مقدماتی او را رسوا کرده و می گوید: تو را تصور آنست که به خیالات فاسده و اوهام کاذبه که با خود اندیشیده باشی من فریفته شده دیهی که از اصول و امهات ولایت است خراب گردانم و به پنج هزاردرم بی حاصل تو، پنچ هزار دینار غله و محصول آن را بفروشم و دستور می دهد وی را اشکونه بر گاو نشانده و در میان شهر گردانیده منادی بزنند که این است مکافات و سزای غمازان و مفسدان.
مافروخی اصفهانی، مفضل بن سعد(1385)، محاسن اصفهان، ترجمه حسین بن محمد آوی، اصفهان، مرکز اصفهان شناسی، ص124.
همچنین ماه فرخی در ذكر تفرجگا ههای معروف اصفهان ازماربين و آتشگاه به شرح زير نام مي برد:((نخست حصن ماربين كه معروف است به (آتشكده) والحق آيت:(يا ناركونی بردأ وسلامأ ) بر هر ورقي از رياحين آن نزهتگاه مسطور: ماربينی كه نسخه ارمست آفتاب اندرو درم درمست. مافروخي :ترجمه محاسن اصفهان ،به اهتمام عباس اقبال ،ص ۲۴.
وصف حمدالله مستوفی
حمدالله مستوفی در نزهته القلوب شرح مفصلی از جغرافیای تاریخی اصفهان آورده است. او اولین ناحیه اصفهان را جی ذکر کرده و می نویسد:« دوم ناحیت ماربین پنجاه و هشت پاره دیه است خوزان، قرطان و رنان و اندوآن معظم قرآی آن و به حقیقت همچو باغی است از پیوستگی باغستان و دیه ها با هم متصل و در این معنی گفته اند: مار بینی که نسخه ارم است آفتاب اندر او درم درم درمست و در این ناحیت قلعه بوده است که طهمورث دیوبند ساخته است. آن را آتشگاه گفته اند و در او بهمن بن اسفندیار (خشایارشا پسر داریوش) آتش خانه ساخته بود».
کهلان مفرد، جواد، نگاهی اجمالی به جغرافیای تاریخی ناحیه اصفهان، مقاله، ۱۳۹۰.
وصف محمدمهدی اصفهانی
اصفهانی درکتاب خود که در دوره قاجار نگارش یافته در مورد ماربین می نویسد:« این بلوک خوش آب و هواتر و با صفاتر از جمیع بلوکات اصفهان است. این بلوک خاکش شیرین و آبش اکثر از رودخانه و انهارش تمام سال آبدار و مفیض و قنات های معتبر هم دارد. قریب سه ربع این بلوک باغستان و مشجر و معنّب است و یک ربع آن کشتزار می باشد آنچه از آن به طرف جنوب است اکثر باغ است و کشت کمی دارد و از این است شاعر در باب آن گفته است:
ماربینت که خطه ارم است / آفتاب اندر آن درم درم است
و آنچه شمالی است کشتزار و باغستان با هم است. دهات معتبر و آنهار با اعتبار برای هر قریه مختص یا مشترک از زاینده رود بریده و آب در همه وقت به آنها می رسد و برای باغات چاه نمی کنند و ندارند الا قلیلی در بعض امکنه آن. مادی بزرگ قمش از میان اراضی جنوبی آن می گذرد و هر چه نزدیک به شهر می رسد قسمت دهات و قلیلی هم به محلات مغربی شهر می آید و این مادی نهری است بزرگ و با برکت که در محل انشعاب از رودخانه چشمه دارد و لهذا آب او هرگز قطع نمی شود و تمام اراضی که از آن حق آب دارند سیراب می نماید و دیگر نهرهای متعدد این بلوک هست که هر یک خاصه قریه ای یا مشترک میان قری است و آب آنها نیز غیر مقطوع است و همیشه آب دارد و لکن کم و زیاد می شود.
باغات این بلوک خاصه جنوبی آن همه پیوسته و سر در سر هم گذارده و همه قسم میوه در آن خوب و به کمال می شود و میوه های بهاره زردآلو و آلوچه و سیب گلاب و طرخ و دلیلی و شلیل و هلو و گلابی و انگور و توت خریفی و به و سیب ازایش و گلابی شامیوه و نطنزی و انگور همه به اعلی درجه آن است. حاصلات زمینی گندم و جو و سایر حبوبات و تریاک و تنباکو و خیار و انواع خربزه بهاره تمام به عمل می آید.
دهات معروف قطعه جنوبی و باغستان اینهاست که هر یک به چیزی مشهورند: کوشک و ککنان و نصرآباد و گورتان (جورتان) و جوزدان و ناجوان و زرّان و لادان و الیاران و غیر اینها نیز دهات بسیار که ذکر همه آن موجب تطویل است. خربزه بهاره کوشک معروف است. (به) اعلای اصفهان از گورتان و خاصه آن است اگرچه تمام دهات مذکوره به خوب دارد که نزدیک به آن و به اکثری مشتبه می شود لکن عطر و طعم و رنگ به گورتان مخصوص خود آن است و از جمیع به های تمام ایران ممتاز است. همه قسم انگور نصرآباد و گورتان و سایر دهات متصل به آنها کمال تعریف را دارد و تا نوروز می ماند اما مال آن دو قریه امتیازش بیشتر است. گارلادان به کاف فارسی در میان این قطعه جنوبی واقع و از این بلوک است اما در قدیم معلوم نیست به چه مصلحتی دولتی آن را در جمع لنجان نوشته و ثبت کرده اند. و خود دانسته اند که چرا کرده ند و خلاف قانون جغرافیایی است و آن هم در همه چیز مثل قری متصل به آن که نصرآباد و غیره است، می باشد و در آن واقع است.
بقعه ای که قبری در آن است و بر بالای قبر طاقی و ایوانی ساخته اند و بر بالای دو طرف آن دو مناره کرده اند که چون در یکی از آنها رفته و به قوت کمی آن را حرکت دهند دیگری درست می جنبد و اگر به قوت زیاد حرکت دهند منار با هیران همه حرکت می کنند. در کنار این قطعه به طرف شمال آن کوه کوچکی است معروف به آتشگاه که مخروطی شکل است ظاهرا در زمان قدیم بر بالای آن آتش خانه بوده است و اثر بنایی هم بر بالای آن الحال هست. اما قطعه شمالی آن که مزارعش بیشتر است آب آن از رود و قنات و هر دو است. دهات معروف آن برزان و اپاران و کوجان و ولدان و رنان و جروکان و هرستان و اندوان و سه ده که عبارت است از خوزان و ورنوسفادران و فریشان و فریشان معرب پریشان و پریشان مخفف پریوشان. پریوش اسم زنی بوده که در زمان قدیم بنای این قریه نموده و به نام خود منسوب نموده است. ورنوسفادران که قریه بزرگ قرا ثلثه است وجه تسمیه آن معلوم نیست عامه آن را بن اصفهان می خوانند. فرنگان نیز به همین اسم ثبت نموده اند. مردمان این هر سه ده تنومند و شجاع و با تعصب اند و حکایت مقاومت آنها با محمود افغان سابق گذشت.
تنباکوی خوب اصفهان تمام از این قری است ولی مال برزان و اپاران و الیاران از سایر جاها ممتاز است. تریاک این قری نیز خوب می شود و گلابی شاه میوه و شاه پسند و نطنزی مخصوص اندان و سه ده است بهتر از جای های دیگر می شود. انواع سیب بهاره و ازایش و سیب سرخ و دلیلی و انگور و سایر میوه جات درختی همه در این قطعه خوب و به کمال می رسد. دو سه قسم خربزه بهاره هم دارد. حبوب آن گندم و جو و ماش و عدس و نخود و ذرات و غیره است و بالجمله غیر از برنج که معمول اهل آنها نیست همه در ماربین به عمل می آید و زمین آن مستعد همه قسم حاصلی می باشد».
اصفهاني , محمدمهدي بن محمدرضا, نصف جهان في تعريف الاصفهان (تصحيح و تحشيه منوچهر ستوده)،تهران ،امير كبير،1368.
وصف ماربین از دکتر لطف الله هنر فر
بلوک ماربین – شامل سده (همایون شهر امروز ) و اقرای اطراف آن است . (سده شامل سه ده : خوزان ، ورنوسفادران ، و پریشان است و دارای مسجد های قدیمی می باشد که مهم ترین آن ها مسجد خوزان است . قلعه کهن دز یا قهندز در خوزان است ) شمال آن کوه سید محمد و جنوب آن آتشگاه و زاینده رود است . درخت های میوه آن فراوان است و گلکاری و سبزیکاری نیز دارد . دهات آن عبارت است از : احمد آباد ، احمد آباد وازیچه ، آدریان ، آزادان ، اسفریز، آشنستان ، آفاران ، الیادران ، اندان ،(قنات معروفی دارد اما نسبت به قنات دیمیرتیان در فروشان سده در درجه دوم است . قنات دیمیرتیان از مهم ترین قنات های بلوک ماربین است که خیلی قدیمی و پر آب است و آب آن هم کم و زیاد نمی شود . چون این قنات در سرچشمه دارای نقب ها و حفره های عجیب است ، اهالی می گویند که این قنات به امر طهمورث معروف به وسیله دیوها حفر شده ، 0بهارانچی ، تیرانچی ، جروکان ، جعفر آباد ، جوزدان ، درباغ مهیار ، درباغشاه ، دستجرد مورچا، دهچی ، دینان ، رنان ، زهران (زران و در اصل به طوری که می گویند رزان بوده )، عاشق آباد ، کارلادان (بنای تاریخی منارجنبان اصفهان در این قریه واقع شده است.
صفحات49تا51