تاریخچه آرامستان تاریخی ورنوسفادران
نویسنده : روح ا... حاجی حیدری
شهرستان خمینی شهر با دارا بودن چند هزار سال تاریخ، محل استقرار مردمان زیادی بوده و بر حسب احتياج در اين شهر قبرستانهاي متعددي وجود داشته است.
معمولاً هر محله از محلات شهر در بيرون دروازه محله و خارج از فضاي مسكوني خود گورستاني داشته و ساكنين محل مردگان خود را در آن گورستان دفن مي كردند. گذشته از آن بسياري از علما و روحانيون و متنفذين، مقبره خصوصي براي خود داشته اند و يا پس از مرگ در محل زندگي خويش به خاك سپرده مي شدهاند.
در این سلسله گزارش ها كه به مرور منتشر خواهد شد، کوشیده شده تا با بررسی مختصر تاریخچه قبرستان ها، به مشاهیر مدفون در آن ها – که عموما برای جامعه ما گمنام باقی مانده اند – و چرایی کثرت مشاهیر مدفون در خمینی شهر، پرداخته شود تا پرده ها از چهره غبار گرفته افتخارات اين ديار كهن و بزرگانش به سهم خود بگيريم.
قبرستان ورنوسفادران یکی از این گورستان هاست. گورستانی که از زوایای گوناگون می توان به آن پرداخت؛ تحلیل اشعار بر روی سنگ قبرها، تحیلی نقوش بر روی سنگ قبرها، خط شناسی، مشاهیر و ... بی تردید پرداختن به همه این موضوعات فراتر از یک گزارش بوده و نیاز هست در این زمینه کتابی تدوین گردد. هفت برادران مدفون در این قبرستان، سنگ قبور تاریخی آن و ... از جمله مسائلي است كه بايد در خصوص قبرستان ورنوسفادران بدان پرداخته شود. با تشکر از اصغر عرب، اکبر آذربایجانی، حجت الاسلام مختاری، حجت الاسلام باقر آیت میردامادی، رسول صرامی، احمد راشدفر، حجت الاسلام امید حسنی و ... که اطلاعات خود را در اختیار ما قرار دادند.
تاریخچه
«قبرستان ورنوسفادران» نام قبرستان قدیمی در خمینی شهر است که در جوار مصلای نمازجمعه قرار دارد. این گورستان تاریخی به دلیل وسعت، کثرت مشاهیر مدفون در آن و وجود ابنیه ارزشمند تاریخی یکی از مهمترین محوطه های تاریخی و فرهنگی ایران محسوب شده و در سال 1381 با شمارهٔ ثبت 7662 بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
زمان پیدایش این قبرستان چندان روشن نیست، دکتر سیروس شفقی در کتاب جغرافیای اصفهان قدمت قبرستان ورنوسفادران را قرن دوم هجری ذکر کرده و عکسی از یکی از سنگ قبرهای متعلق به قرن دوم هجری چاپ می کند. رسول صرامی نیز در کتاب خود سده در گذر زمان از وجود سنگ قبرهای قرن چهارم، هشتم و نهم هجری در این قبرستان خبر می دهد. قدمت شهر و لازمه وجود قبرستان به عنوان یکی از عناصر هر جامعه ای این نظریه را به وجود می آورد که عمر این قبرستان را پیش از اسلام بدانیم. حجت الاسلام مختاری از محققین تاریخ خمینی شهر در این زمینه می گوید: "هم اکنون سنگ قبرهای متعدد از قرن 11 در این قبرستان وجود دارد که قدمت این قبرستان تا عهد صفویه را اثبات می کند. اما از آنجایی که منطقه خمینی شهر و ورنوسفادران باستانی بوده و قدمت آن به پیش از اسلام بر می گردد می توان گفت به احتمال زیاد عمر این قبرستان و تعدادی دیگر از قبرستان های شهر به پیش از اسلام می رسد."
اکبر آذربایجانی نویسنده کتاب تاریخ اصفهان و یکی از بزرگترین فعالان تاریخ شفاهی کشور هم در این زمینه می گوید: "در زبان اهل قدیم مردم و به صورت سینه به سینه سخنی مبنی بر دفن دو پیامبر الهی در این قبرستان مطرح شده است. این امر می تواند نشان دهنده قدمت این قبرستان و تبرک آن باشد."
محدوده قبرستان
به گفته کهنسالان منطقه، محدوده این قبرستان پیش از این از ابتدای غسالخانه در جنوب قبرستان شروع شده و تا بالا ادامه می یافت. به گونه ای که مرکز هلال احمر، هنرستان شهید رجایی و مجموعه کلانتری همه بخشی از این قبرستان به شمار می آمدند. نکته قابل تامل آن است برخلاف حال حاضر که کانون این قبرستان در شمال و جنب مصلی قرار دارد پیش از این این کانون در جنوب قبرستان بوده است. به عبارت دیگر قدمت قبرستان هر چه به سمت جنوب و غسالخانه برویم افزایش پیدا می کند.
بنای زندیه در قبرستان
اصغر عرب در خصوص نحوه تقسیم بندی قبرستان می گوید: "در این قبرستان، مزارها به صورت طایفه ای است و طایفه ها به صورت ختیره ای (آرامگاه) وجود داشت مثل طائفه های جبل عاملی، صهری، میراشرف، میرداماد، آذری که همه خاندان های علمی بوده اند. تا سال 62 تعداد زیادی ختیره ها در این گورستان وجود داشت که سال 1362 عموم آنها تخریب شد و اینک چند ختیره محدود باقی مانده است." آذربایجانی نیز در این باره می گوید: "تعداد ختیره های این گورستان زیاد بود. چهار ختیره بزرگ و اصلی در چهارسمت قبرستان وجود داشته که دو ختیره آن هم اکنون باقی مانده است که یکی از آنان مرمت شده که مقبره آن متعلق به دوره صفویه بوده و خود بنا متعلق به صفوی یا زندیه است."
وی ادامه می دهد: "بزرگترین ختیره مربوط به پدر حاج سید ابراهیم پدربزرگ امام جمعه (نوادگان او به نام موسوی هستند) بوده که نزدیک مقبره آیت ا... جبل عاملی قرار داشته است."
نیک اندیشی گذشتگان
از نکات جالب در این قبرستان –که البته منحصر به این قبرستان نیست- باید به وجود برجستگی بر سر هر قبری اشاره کرد که براساس این برجستگی ها، شناسایی سنگ قبر مردان و زنان حتی برای افرادی که سواد خواندن ندارند نیز به راحتی میسر است. این برجستگی بر سر قبر مردان تنها در بالای قبر مشاهده می شود، در حالی که بر روی قبر زنان، به صورت دو برجستگی در بالا و پایین قبر قابل مشاهده است.
از دیگر نکات جالب بر روی سنگ قبر های صفویه و قاجار، وجود گودالی به اندازه یک کاسه کوچک در بالای سنگ قبر است. گودالی که در وهله اول علت آن سوال برانگیز است ولی با کاوش و بررسی مشخص می شود این گودال به منزله یک کاسه آب تعبیه شده تا با ریختن آب در این گودال، حیوانات بویژه پرندگان تشنه نمانند. نمونه ای که بیانگر دلسوزی مردم حتی برای حیوانات بوده و سودی از سوی مردگان به حیوانات می رساند.
چرایی کثرت مشاهیر مدفون در خمینی شهر
کثرت مشاهیر مدفون در خمینی شهر تامل برانگيز است. حجت الاسلام مختاری، انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت صفویه و حمله افغان ها به ایران را دو زمینه شکل گیری کانون مشاهیر در خمینی شهر دانسته و می گوید: "انتقال اصفهان به عنوان پایتخت صفویه و دعوت شاهان عباسی از علما موجب شد دانشمندان زیادی همچون محقق کرکی، میرداماد، شیخ بهایی و ... از سراسر جهان اسلام بویژه از لبنان راهی اصفهان شوند. خمینی شهر فعلی از این امر بی نصیب نماند و علمای بسیاری برای ترویج اسلام، تدریس و ... از پایتخت راهی مناطق اطراف از جمله خمینی شهرِ کنونی شدند. استقبال گرم مردم و وجود استعدادهای فراوان موجب شد برخی از آنان در خمینی شهر ماندگار شوند. حمله محمود افغان برای تصرف اصفهان و پیش بینی دقیق مقاوم بودن خمینی شهر و ایستادگی آن در برابر حمله افغان براساس شناخت های قبلی موجب شد بسیاری از علما به خمینی شهر مهاجرت کرده و در این جا اسکان پیدا کنند. خاندان های میردامادی، اشرفی، سیادت، صهری، ، جبل عاملی، معرفت، حسنی، نورایی، لقمانی، دیباجی و... نتیجه آن مهاجرت هستند (در ادامه به کم و کیف آن اشاره خواهد شد.)
مشاهیر مدفون در قبرستان ورنوسفادران
مشاهیر ذیل بخشی از مشاهیر مدفون در قبرستان ورنوسفادران هستند که با تکیه بر اسناد تاریخی، پژوهش و بررسی در مقابر این گورستان به دست آمده است. بدیهی است با توجه به قدمت قبرستان، بسیاری دیگر از بزرگان هم در این قبرستان ها دفن شده اند که به دلیل ثبت نشدن، نام و مشخصاتشان برای ما نامشخص است.
علامه میرمحمد اشرف:
علامه میرمحمد اشرف نواده استاد فلاسفه، میر محمد باقر داماد (معروف به میر داماد) و از شاگردان برجسته علامه مجلسی است. آیت الله مرعشی نجفی در یکی از کتاب های خود با نام "لولوالصدف فی حیاه السید محمد اشرف" به شرح زندگانی این عالم بزرگ پرداخته و در توصیف وی می نویسد: "بحق او علامه بود در علوم منقول و معقول". از تالیفات او می توان به کتاب ارزشمند عروه المتقین در شرح و تفسیر آیه الکرسی اشاره نمود. (تذکره القبور، مصلح الدین مهدوی).
آیت الله جبل عاملی: آیت الله حاج شیخ عبدالجواد جبل عاملی از مدرسین طراز اول حوزه علمیه قم بوده و شاگردان زیادی را پرورش داد که از جمله آنان می توان به آیات عظام امام موسی صدر، شهید مطهری، فاضل لنکرانی، جوادی آملی، مصباح یزدی، سید موسی شبیری زنجانی، جعفر سبحانی، مظاهری، شهید محلاتی، شهید مصطفی خمینی، و ... اشاره نمود. وی در اسفند 1367 از دنیا رفت.
عارف بزرگ آیت الله سید محمد صالح میردامادی:
وی در اصفهان با آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی هم حجره و هم بحث بود. وی پس از تحصیل فقه و اصول در خمینی شهر سکونت نموده و دهها سال اقامه جماعت نمود. مردم از نفس معنوی او در رفع مشکلات خصوصا بیماریها بهره می بردند. در سال 1330 بدرود حیات گفت و در قبرستان ورنوسفادران در بقعه خانوادگی دفن شد.
میرزا محمود ورنوسفادران: از نویسندگان و ریاضی دانان عصر صفوی فرزند حاجی شهسوار و متوفی 1070. سنگ قبر وی تا چندی پیش موجود بوده است.
حاج آقا جمال الدين صهري:
حاج سيد جمال الدين صهري سدهي واعظ، عالم، فاضل، اديب و شاعر در سال 1282 هجري شمسي در خمینی شهر متولد شد. حاج آقا جمال الدین از محضر اساتيدی همچون آيت ا... العظمی بروجردي، آيت ا... سيد مهدي درچه اي، آيت ا... حکيم، مير سيدعلي نجف آبادي و استاد جمال همايي بهره گرفت. علاوه بر اين در علوم جديد نيز تسلط کافي داشت تا جايي که همواره از وي به عنوان واعظ شهير ياد میشود. محبوبيتي غريب داشت و مورد احترام و اكرام عموم طبقات بویژه علماء و خطباء بود.
نام پر آوازه اش حتي به خارج از کشور هم رسيد به گونه ای که شیعیان کشورهای عربی از ایشان برای سخنرانی دعوت می کردند. از وي تاليفاتي همچون شرح دعاي ندبه و ديوان اشعار برجاي مانده است. تفسير خطابه هاي حضرت فاطمه (س)، حضرت زينب(س)، و امام سجاد(ع) از دیگر آثار برجای مانده از وی است. وي در تاريخ هفتم ربيع الثاني 1388 برابر با 13 تیرماه 1347 در سن 65 سالگي چشم از دنيا فروبست و جنازه اش به صورتی کم سابقه از مسجد سید اصفهان تا زادگاهش تشییع و کنار آرامگاه برادرش مرحوم حجت الاسلام صدرالشريعه (جنب مصلی نمازجمعه) به خاک سپرده شد. ديوان قصائد و غزلياتش به نام «الفين صهري» معروف است.
ملاابوتراب:
ملاابوتراب بن عیسی. از فقها، مجتهدین و عرفای دوره قاجار. مردم به وی اعتقاد زیادی داشته کرامتهای زیادی را به او نسبت می دهند. متوفی 1192 قمری.
آخوند ملاحبیب الله: آخوند ملاحبیب الله از علمای برجسته و پدربزرگ آیت الله جبل عاملی. وی از شدت زهد به سلمان زمان معروف بود.
سردار شهید غلامرضا موذنی: سردار غلامرضا مؤذني در سال 1335 در يك خانواده مذهبي به دنيا آمد. با شروع جنگ تحميلي از آنجايي كه با منطقه جنوب آشنا بود به جبهه شتافت و در خرمشهر بر اثر اصابت تركشي به دستش مجروح شد ولي با همان دست گچ گرفته در جبهه ذوالفقاريه حاضر شد و به عنوان فرمانده عمليات سپاه در آن منطقه حماسهاي جاويد را رقم زد. با طرح او تپههاي «مدن» كه محل ديده باني دشمن بر جاده آبادان بود تصرف شد. وی در تاريخ 25 اردیبهشت 1360 به شهادت رسید.
شهدای حمله افغان: حمله نیروهای محمود افغان به خمینی شهر، دفاع دلیرانه جوانان این منطقه را رقم زد که موجب افتخار این دیار گردید. آذربایجانی در این باره می گوید: "95 نفر از شهدای حمله افغان در قبرستان ورنوسفادران مدفون هستند." از معروف ترین این شهدا می توان به هفت برادران اشاره نمود که در جنوب قبرستان (نزدیک غسالخانه) دفن هستند. بر سر قبور هر کدام از آنان هم شیر سنگی طراحی و نصب گردید که یادآور شجاعت آنان باشد. هم اکنون از این شیرهای سنگی چیزی باقی نمانده است.
شهدای دفاع مقدس: در ابتدای جنگ تحمیلی، شهدای دفاع مقدس در کنار خانواده خویش دفن می شدند. همین باعث شد تا این قبرستان مدفن تعدادی از شهدای شهرمان گردد. تیموری از مدیران کنگره شهدای خمینی شهر در این باره می گوید: 18 شهید دفاع مقدس که عموما در ابتدای جنگ شهید شدند و پیش از آماده شدن گلزار شهدای سیدمحمد اینجا دفن شدند که مزار آنان با یادبودی مشخص گردیده است.
درباره علامه میرمحمد اشرف
علامه میرمحمد اشرف نواده استاد فلاسفه میر محمد باقر داماد (معروف به میرداماد) و از شاگردان برجسته علامه مجلسی است. علامه آقابزرگ تهرانی در کتاب گرانسنگ خود الذریعه پیرامون وی می نویسد: "وی از خاندان علم و فضل در جبل عامل بوده برای زیارت ثامن الحجج (ع) حرکت می کند و در مراجعت به اصفهان وارد شده و به واسطه کرامتی که به واسطه خواندن آیت الکرسی از وی ظاهر می شود شاه سلطان حسین صفوی از مراجعت ایشان به جبل عامل مانع می شود. وی در سال 1135 وفات می کند. قبر ایشان در قریه ورنوسفادران که یکی از توابع سده اصفهان است واقع شده و مزار مومنین است." (الذریعه، ج 15، ص 249)
علامه مجلسی در اجازه روایت که به وی داده در توصیف وی می نویسد: "السید الموید الموفق المسدد العالم الکامل الحسیب الحبیب اللبیب الاریب الجامع بین العلم و السیاده الفاخره المحتوی لکرام الخصال المنجیه فی الدنیا و الاخره المنتهی الی آبائه... کثر فی العلماء امثاله فوجدته قضی و طرء من العلوم العقلیه و استوفی حظه منها ثم اعرض عنها..." (مناهج الشارعین، میرمحمد عبدالحسیب، ص34)
آیت الله مرعشی نجفی در یکی از کتاب های خود با نام "لولوالصدف فی حیاه السید محمد اشرف" به شرح زندگانی این عالم بزرگ پرداخته و در توصیف وی می نویسد: "بحق او علامه بود در علوم منقول و معقول"
از تالیفات او می توان به کتاب ارزشمند عروه المتقین در شرح و تفسیر آیه الکرسی اشاره نمود. (تذکره القبور، مصلح الدین مهدوی). دیگر کتاب وی فضائل السادات است. کتاب فضایل السادات که در ایران چاپ شده کثیرالفوائد و از کثرت احاطه و تتبع مولف حاکی است (ریحانه الادب، علامه مدرسی، ج 2، ص 434). علامه میراشرف در سال 1111 (سال وفات علامه مجلسی) به خمینی شهر یا سده قدیم آمده و با کمک علما و پشتیبانی مردم شجاع و متدین سده مانع از حمله افغانها به منطقه سده گردیده است. ایشان که در سال 1135 (ه ق) از دار دنیا رفت و در گورستان عمومی محله ورنوسفادران دفن گردید. بقعه قدیمی این بنا که ساختمانی خشت و گلی بود در سال 1383 تخریب و به دستور مقام معظم رهبری در حال بازسازی است. از دیگر کتب وی می توان به موارد ذیل اشاره نمود: علائق التجرید، اشرف المناقب، منهاج الصفوی، حواشی بر قبسات، مصائب النواصب، ترجمه الفیه ابن مالک به فارسی، مشیخه تهذیب، حاشیه بر اصول کافی و من لایحضرالفقیه، حاشیه بر نهج البلاغه.
دیگر بزرگان مدفون در قبرستان ورنوسفادران:
- ملاعیسی از علمای بزرگ. از علمای عهد قاجار و از اجداد آیت الله جبل عاملی.
- استاد کلبعلی فرزند رجب و متوفی 1078ه.ق. او از سنگتراشان ممتاز عهد شاه عباس کبیر و شاه صفی است. بسیاری از بناهای تاریخی اصفهان از جمله مسجد شیخ لطف الله، مسجد چهارباغ و ... اثر دست وی و سایر هنرمندان سنگراش خمینی شهر است. وی پدر دو تن از پهلوانان بزرگ قلعه بن به نام های حسنعلی و عینعلی می باشد.
- استاد عبدالرحیم سنگراش هنرمند بزرگ معروف به حجارباشی
- الله وردی خان از هنرمندان بزرگ سنگ تراش.
- طاهر متوفی سال 1081 از شاعران عهد صفویه
- مرحوم اسماعیل ولد میرزا محمد متوفی به سال 1083 از شاعران عهد صفویه
- علامه سید جعفر پدر حاج آقا جمال صهری. وی از شاگردان برجسته محمد باقر درچه بود، و سپس نزد اساتید بزرگی چون آیت الله بروجردی، سید مهدی درچه ای، حکیم، میر سید علی نجف آبادی و استاد جمال همایی شاگردی نمود و دروس حوزوی و نیز حکمت و فلسفه و ادبیات و علوم جدید را فرا گرفت و تسلط زیادی بر مسائل مذهبی و اجتماعی روز پیدا نمود.
- آسید مومن پدربزرگ علامه سیدجعفر. از محدثین و مجتهدین بزرگ و از نوادگان علامه میراشرف. صاحب تالیفات متعدد.
- آیت الله سید احمد میردامادی از نوادگان سید اشرف و پدر آقا صالح. متوفای 1305 قمری
- آمیرزا علی محمد از علمای بزرگ. مزار وی در جنب مصلای نمازجمعه در بین سایر قبور قرار دارد. وی وصیت نمود مزاری برایش نسازند و وی را در بین سایر مردم دفن کنند. میله های سبز رنگ به دور مزار وی قرار دارد. است. وی برادر حاج آقا حسین میردامادی است.
- آیت الله فاضل از مجتهدین و از اساتید صهری . زمان کشف حجاب از اصفهان راهی خمینی شهر شد و در اینجا ساکن گردید. قبرش هم اکنون در داخل هنرستان شهید رجایی نزدیک قبر آمیرزا احمد (معروف به سلمان زمان) است.
- میرزاعبدالخالق سدهی (نوه ملاعلی) وی از سران انقلابیون مشروطه است و در سال 1290 شمسی درگذشت.
به گفته حجت الاسلام حاج آقا نورا... جبل عاملی چند تن از نوادگان فاضل محقق کرکی در بخش جنوبی این قبرستان دفن هستند. گفتنی است سنگ یابود مزار امیر یاراحمد خوزانی اصفهانی ملقب به نجم ثانی (مرگ ۸۹۱ خ./۹۱۸ ق.) وی وکیل شاه اسماعیل صفوی و سردار سپاه وی در این قبرستان قرار دارد.
دیگر افراد مشهور مدفون در این قبرستان عبارتند از:
- گلکار (استاد نصرالله غفورزاده) از معماران و استادکاران بزرگ قرن 13
- اصغر خاسته شاعر بزرگ و مردمی
- شیخ صادق حاج هاشمی از اعضای فداییان اسلام
- صدرالشریعه (سیدمحمدعلی میردامادی) نامبرده از شاگردان آقاسیدمهدی درچه ای و آخوند جزی است.
- ملاعلی واقف مسجد آیت الله جبل عاملی. وی از نوادگان الله وردی خان سردار بزرگ شاه عباس صفوی است. نوادگان وی با فامیل آذربایجانی شناخته می شوند. وی در دوره قاجار می زیست.
- آقامیزا حبیب الله ابوترابی (برادر آیت الله جبل عاملی) وی سالها در حوزه علمیه اصفهان به تحصیل اشتغال داشت و چندین سال در مدرسه مشکات تدریس نمود. او مردی باتقوا، عفیف النفس و عارف بود و با مردم کمتر معاشرت داشت. وی در 11 آذر 74 از دنیا رفت و در جوار برادرش دفن شد. معروف است وی از شدت بی آزاری و مهربانی حتی مگس را هم نمی کشت.
- حاج آقاحسین میردامادی متوفای 1360. وی مورد علاقه و توجه مردم بود و دهها سال همانند قاضی به حل اختلافات می پرداخت.
- آمیرزا محمدجواد میردامادی. مردم علاقه خاصی به وی دارند.
- حاج آقا رضا نورایی فوت در 1379 شمسی
کسانی که مزارشان احتمالا در قبرستان ورنوسفادران باشد
برخی بزرگان این منطقه علی رغم آنکه در کتب تاریخی از آنان یاد شده ولی محل دفن آنان ذکر نشده است. از آنجایی که اینان ساکن این منطقه بوده و اواخر عمر هم در این منطقه می زیسته اند احتمالا در همین قبرستان دفن شده باشند که عبارتند از:
- شیخ ابوالقاسم بن محمد صادق بن حاج محمدتقی. پدرانش عموما اهل علم و فضل و کمال بوده پس از فتنه افغان در ورنوسفادران ساکن شدند. صاحب عنوان عالم و فاضل محقق بوده و در اصفهان نزد بزرگان علما تلمذ نموده و در زادگاه خود مسجد و محراب داشته و ریاست علمی و روحانی به هم رسانیده در سال 1305 وفات فرموده و در آنجا مدفون گردید. کتب زیر از اوست: 1- رساله در اجتهاد و تقلید 2- کفایه الاصول 3- کفایت الفقه و غیره (تذکره القبور- سیدمصلح الدین مهدوی، ص 525(
- مولانا عبدالحق از قریه ورنوسفادران. وی در کمال فضیلت و حالت معنوی بود حقا که در اهلیت و مردمی مثل نداشت در فن موسیقی و لغز و معما. در سال 1063 فوت کرد.
- حاج میرزا محمد رحیم ثانی (عالم بزرگوار و مجتهد عالیقدر. در اواخر عمر در سده اقامت داشت)
- محمدرحیم سدهی (بانی و موسس مسجد رحیم خان اصفهان. او به همراه برادرانش در زمان ناصرالدین شاه در دستگاه ظل السلطان منشا خدمات فراوانی بوده اند)
- میرزا حسن علی ماربینی (از دوستان شیخ بهایی-زندگی نامه در بخش مشاهیر کتای سده در گذر زمان)
- حسن ابن محمد کاظم (عالم و دانشمند قرن 13، تفسیری از قرآن به نام وی معروف است که به نام مولف نامیده می شود. او در ابتدای تفسیرش این گونه می نویسد: تفسیر بعضی از کلمات قرآن است و قرائت و صیغه و عدد آیات و حروف آن تاریخ فراغت سلخ ذی القعده 1241)
- میرزا علی محمد سدهی (فرزند میرزا محمد حسن میردامادی. از شاگردان سیدمحمدباقر درچه ای. در سال 1352 وفات نموده و در سده مدفون است. شرح در کتاب سده. -
هفت برادران مدفون در قبرستان ورنوسفادران که بودند؟
هفت برادران مدفون در قبرستان ورنوسفادران از معماهای بزرگ این گورستان است که سئوالات زیادی را در پی دارد. برخی مردم اما دفاع هفت برادر از این منطقه در برابر حمله محمود افغان را با حمله مغول اشتباه می گیرند. (حمله مغول حدود هزار سال پیش و حمله افغان حدود 300 سال پیش رخ داده است.) در اینجا به صورت مختصر با بازگویی این نبرد از زبان اکبر آذربایجانی نویسنده کتاب نبردِ بنِ اصفهان و نقش هفت برادان می پردازیم.
***
آن زمان دژ بن اصفهان حداکثر سه چهارهزارنفر جمعیت را در خود جای داده بود. با یورش افغان ها به این منطقه، زنان، کودکان و کهنسالان را داخل دخمه هایی که درون زمین ساخته بودند پناه داده و خود هسته مقاومت نبرد بن اصفهان را در پای کوه صلا (کوه سیدمحمد) برپا کردند. 99 نفر از بن اصفهان (ورنوسفادران) درآن شرکت جستند و همگی بجز چهار نفر شهید شدند. البته از سایر مناطق هم به صورت کمکی به آنان می پیوستند. یکی از این چهار نفر، استاد عبدالرحیم سنگ تراش معروف به حجارباشی است. او حجارباشیِ شاه سلطان حسین بوده و سنگ تراشی های مسجد چهارباغ را انجام داده است. حجارباشی در اعتراض به فسادهایی که مفتش ها و نظمیه انجام می دادند کارش را در اصفهان تعطیل می کند. او 7 پسر و چهارداماد داشته که همگی آنان در مقاومت بن اصفهان شهید می شوند و نادرشاه به هنگام پیروزی در اصفهان، در خمینی شهر به دیدن او می آید. می گویند وقتی جسد بچه ها و دامادهایش را می بردند همسرش می گوید خانه ات خراب شود چه می کنی؟ عبدالرحیم جواب می دهد حرف نزن! لوطی گری ریخت و پاش دارد. خانه استاد رحیم و هفت برادران هم اکنون بخشی از مسجد آیت الله جبل عاملی و کوچه شده است و نواده های آنها هنوز در این شهر هستند. قبر هفت برادران در ابتدای قبرستان ورنوسفادران نزدیک غسالخانه قرار دارد. بر سر 96 شهید نبرد با افغان ها مجسمه شیر سنگی قرار داشته که همگی از بین رفته است. استاد عبدالرحیم این شیرهای سنگی را که نشان دهنده دلاوری شهداست ساخته و بر روی مزار آنان قرار می دهد.