نگارش: سیمین سعیدی
مقدمه: رزیدن در فرهنگ فارسی عمید به معنای رنگ کردن جامه و پارچه آمده است که منطبق با کاری است که رنگ رزها انجام می دهند. این نوشتار در خصوص رنگ رزی سنتی در خمینی شهر است که در آن به جای رنگ های شیمیایی امروزه از رنگ های طبیعی استفاده می شده است. رنگ های طبیعی یا گیاهی هستند و یا حیوانی. رنگ زاهای گیاهی نیز خود به دو دسته تانن دار و غیر تانن دار تقسیم بندی می شوند.
برای تثبیت این رنگ ها از موادی استفاده می شد که به آن «دندانه» می گویند. در اصطلاح به معنی اضافه کردن موادی برای تثبیت و رنگ پذیری بیشتر الیاف است و همچنین باعث شفافیت و دلپذیری رنگ می شود. مثلا کلاف سفید پشم بدون عملیات قبلی اگر با مقداری روناس جوشانده شود ملاحظه می گردد رنگی که الیاف پشم به خود گرفته بسیار ناچیز و نایکنواخت است و بعد از شستشو تمام یا قسمتی از همین رنگ مختصر و نامطلوب از بین رفته و ضمناً رنگ این کلاف نیز در مقابل نور ثبات ندارد. حال اگر همان مقدار کلاف را قبل از رنگرزی در یکی از املاح مثلاً زاج سفید جوشانیده و سپس داخل حمام رنگ نمائیم ملاحظه می شود که رنگ جذب شده توسط الیاف پشم بسیار زیادتر و ثبات نیز در برابر نور و شستشو بیشتر بوده و ضمناً رنگ یکنواخت بدست می دهد.
قسمت های مختلف گیاهان مازوج دار (تانن دار) دارای خاصیت تثبیت کنندگی هستند و به همین خاطر از آن ها به عنوان دندانه استفاده می کنند که از مهم ترین آن ها می توان به انار، سماق، بلوط، گردو و هلیله اشاره کرد. البته دندانه های معدنی نیز وجود دارند مثل زاج سبز، زاج سفید، زاج سیاه، کروم و ...
برخی از گیاهان رنگ زا عبارتند از: وسمه (آبی و بنفش)، روناس (انواع قرمز)، تمشک (خاکستری تیره)، اسپرک (انواع زرد)، نیل (شیدهای آبی تا سرمه ای)، سرخس وحشی (سبز مایل به زرد)، پوست انار (زرد)، پوست گردو (شیدهای قهوه ای روشن تا مشکی)، هلیله (سیاه و زرد) همچنین از کرمی به اسم قرمز دانه نیز رنگ قرمز با کیفیتی به دست می آید.
تاریخچه: در خمینی شهر قدیم مانند سایر شهرهای ایران، رشته های الیاف را رنگ می کردند و در کار نساجی یا بافت قالی به کار می بردند. گاهی هم قبای رعیتها یا چاچب بانوان را رنگ می کردند. در گذشته ای نه چندان دور که رنگ رزی هنوز به شکل صنعتی و امروزی در نیامده بود، لباس های مشتریان را رنگ می کردند ولی امروزه رنگ رزیِ سنتی و با شکل و شمایل قدیم رو به زوال است. در قدیم در فروشان 17و در ورنوسفادران و خوزان هر کدام دو سه نفر رنگ رز وجود داشت.
مواد اولیه:
رنگ های گیاهی، ثابت کننده های رنگ(دندانه ها) ، محلول قلیاب
لوازم:
پاتیل رنگ، منبع حرارت دهنده (مثل هیزم، اجاق و ...)، چوب برای هم زدن، بند رختی برای پهن کردن الیاف یا پارچه های رنگ شده
مراحل کار:
ابتدا الیاف را در محلول قلیاب و آب گرم فرو می برند تا چربی طبیعی الیاف پشمی گرفته شود که به این مرحله قلیاب کردن می گویند. سپس پاتیل را روی کلکی می گذارند و آتش را روشن می کنند. (در برخی کارگاه های رنگرزی یک ردیف پاتیل یا همان خم رنگ رزی در دیوار کارگاه تعبیه شده بود که و زیر هر کدام اجاقی روشن بود. این پاتیل ها معمولا از چدن یا مس بودند.) داخل پاتیل را آب می ریزند و سپس مقدار کافی از رنگی که آن را معمولا از گیاهان به دست می آورند در آب می ریزند. وقتی که آب به جوش آمد الیاف یا پارچه را داخل آن می ریزند و با چوب هم می زنند و می گذارند مقداری بماند و رنگ به خود بگیرد. گاهی هم به آن مواد تثبیت کننده رنگ مثل زاج می زنند. برای تهیه رنگ ها نیز باید قسمت های رنگ زای گیاه را کوبید تا عصاره رنگی آن حاصل شود. مثلا برای تهیه رنگ زرد می توان پوست انار را کوبید و یا با کوبیدن پوست گردو رنگ قهوه ای به دست می آید. این رنگ ها را می توان با رنگ های دیگر و یا دندانه ها مخلوط کرد تا رنگ های جدید حاصل شود.
بعد از این که الیاف به اندازه کافی رنگ گرفتند آن ها را در می آورند و روی بند پهن می کنند تا بخشکد و رنگش ثابت شود.
منابع:
- رنگ رز واقعی خود خداست (مصاحبه خانم زهرا داورپناه با عبدالرضا سبحانی (رنگ رز)، دوهفته نامه فرصت، شماره 84، صفحه 3، سال 1391
- رنگرزی سنتی/ کارگاه رنگرزی(انگلیسی). روزنامه خراسان. بازبینی‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۰
- محمد جواد نصیری. سیری در هنر قالیبافی ایران. تهران: مؤلف، ۱۳۷۲.
- شیرین صوراسرافیل. رنگهای ایرانی. مؤسسه تحقیقات فرش دستباف، ۱۳۷۸. ISBN 964-350-082-9.
- داود امیری. رنگرزی طبیعی و استخراج رنگدانه از گیاه اسپرک. شباهنگ، فروردین ۱۳۸۷. ISBN 978-964-2732-53-1.
- پوراندخت نیرومند. آموزش هنر قالیبافی. تهران: نشر بازتاب، ۱۳۸۹. ISBN 964-6394-02-7.
- "فرآیند و روشهای رنگرزی الیاف با مواد طبیعی". ویکتوریا افشار. دانشگاه هنر تهران. 1375
- قالی ایران- شماره 5. سال اول. آبان 1377. "قالی ایران در حسرت رنگهای طبیعی". نصرا... تسلیمی. ·
