کلاه مالی

سیمین سعیدی

مقدمه

انواع مصنوعاتی که در اثر متراکم نمودن پشم خام در شرایط فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می شوند، جزو گروه های نمدمالی می باشند. محصولات نمدی شامل انواع کلاه، زیرانداز و تن پوش چوپانی است. نمد خواص فراوانی دارد که مقاومت در مقابل سرما و گرما و جلوگیری از رطوبت از مهم ترین آن هاست و این ویژگی ها باعث شده که نمد در زندگی عشایری استفاده مستمر داشته باشد.

طرح ها و رنگ های مختلف در کلاه نمدی به خصوص در عشایر نشان دهنده موقعیت و جایگاه افراد است. مثلا کلاه قوم قشقایی معروف است. نوعی از کلاه های نمدی که به کلاه های درویشی معروفند را امروزه هنرمندان و هنرپیشه ها برای فیلمبرداری می خرند. ماده اولیه کلاه نمدی پشم گوسفند و بز است. کلاه های نمدی معمولا تخم مرغی شکل هستند و از پشم های قهوه ای، مشکی و سفید ساخته می شوند.

تاریخچه

آنچه از کتیبه های حجاری شده در زمان ساسانیان، مادها و هخامنشیان به دست آمده است، نشان دهنده پوشش و لباس های نمدی مخصوصا کلاه های نمدی در این دوران هاست.تولید نوعی کلاه در سده به نام کلاه نمدی رایج و متداول بود و روزگاری حدود  60 کارگاه کلاه سازی در شهر فعال بود . تولیدات هم در شهرستان مصرف داشت و هم به شهرهاد دیگر صادر می شد. بیشتر عشایر بختیاری، شهرهای نجف آباد، شهرکرد، مسجد سلیمان، دزفول، کهرنگ، خوانسار، گلپایگان، خمین و سازندگان فیلم از مشتریهای این کلاه ها بودند.

مواد لازم:

پشم، و صابون، پوست انار و جبت، زاج روسی، (در برخی مناطق: مقداری صمغ درخت و گل اخری جهت خشکی و صاف ایستادن کلاه)

ابزار:

کمان حلاجی، مشته، تابه یا سینی مخصوص که کلاه داخل آن درست می شود، قالب کلاه، تکه ای سنگ جهت کوبیدن کلاه

مراحل کار:

ابتدا الیاف پشم های تهیه شده را با قلیا شست و شو می دهند تا چربی اش را از دست بدهد و پس از خشک شدن پشم ها را تفکیک رنگ می نمایند. سپس به وسیله کمان، حلاجی می کنند تا کاملا نرم و یکنواخت شود. آن گاه پشم ها را درون تابه ای که زیرش آتش است می زنند تا باز و نرم شود، سپس آن ها را طبقه می گیرند یعنی لایه لایه روی هم می گذارند و می مالند.

سپس لایه اول را درست می کنند. به این صورت که پشم ها را در سینی می چینند و صاف می کنند تا به شکل دایره درآید. لایه دوم هم مدور اما کوچکتر از لایه اول است. بعد دوباره لایه اول را داخل سینی می گذارند و با پارچه ای که آغشته به آب و صابون است در چند مرحله روی این الیاف را خیس می کنند. سپس یک پلاستیک رنگی وسط آن به عنوان علامت می گذارند. سپس لایه کوچکتر را روی آن می گذارند، آب و صابون می ریزند و لبه های آن را جمع می کنند. در این مرحله اگر جایی از کلاه پشم کم داشت، قرار می دهند. کار را بر می گردانند و از قسمتی که نشانه گذاری کرده اند لایه اول را سوراخ می کنند. این سوراخ دهانه کلاه است و آن را باید شکل مدور داد و صاف کرد. در حین کار دست را از داخل سوراخ به زیر لایه می برند تا مانع از چسبیدن دولایه به یکدیگر شوند. اکنون کار را لوله کرده و آن قدر ورز می دهند که سفت تر شود. پس از آن از سوراخ ایجاد شده دست را داخل کلاه می برند و آن را می چرخانند. دوباره نقاطی که کم پشت هستند را پشم می زنند و ورز می دهند. کلاه را پشت و رو می کنند و دوباره با آب و صابون ورزی می دهند. این کار آن قدر ادامه دارد که الیاف پشم به خوبی در هم تنیده شود. (در برخی مناطق ایران در این مرحله مقداری از مخلوط صمغ درخت و گل اخری به آن مالیده می شود تا از حالت نرمی و انعطاف پذیری خارج شود و فرم آن ثابت شود و با این مواد این قدر ورز می دهند که به خورد کلاه برود. )

سپس کلاه را روی قالب می گذارند و با تکه سنگ روی آن می کوبند تا چروک هایش از بین برود و صاف شود. سه تا سوراخ سر کلاه درست می کنند و ساخت کلاه به پایان می رسد. آن ها را به محل مناسب منتقل می کنند تا خشک شود. اگر بخواهند کلاه را رنگ کنند بعد از قالب گیری به مدت 2 تا 3 دقیقه در آب و آهک نگهداری می کنند تا برای رنگ آمیزی آماده شود. برای رنگ آمیزی از پوست انار و جبت (پوست خشک و نرم شده بلوط) استفاده می شود که کلاه را به رنگ تریاکی در می آورد. بعد از رنگ اولیه، کلاه را خشک می کنند و سپس با زاج روسی مشکی اش می کنند و دوباره قالب می زنند برای مشتری آماده اش می نمایند.