از چرخ چاه تا آب لوله کشی
نقل از کتاب راویان ماربین جلد چهارم، محمدعلی شاهین
راویان: حجتالاسلام سعیدیان فر، قنبرعلی سعیدی( 1399 – 1303)، کرامت عمادی(19 اسفند 1398 – 1324) و احمد کمالی متولد 1327.
اشاره: پیش از لوله کشی آب و سپس فاضلاب مردم همایونشهر و آبادیهای اطراف با سختیها و مشکلات متعددی در تهیه آب و دفع فاضلاب روبرو بودند تا اینکه در دهه 1340 آب لوله کشی به شهر رسید در متن پرسش و پاسخی که از سخنان راویان تهیه شده پیشینه راههای دستیابی به آب و دفع فاضلاب و تحولات در این زمینه نقل میشود.
*اگر بخواهیم سیر تحول منابع آب از سده تا زمان لوله کشی آب در منطقه را بر شمریم شرایط به چه شکلی بوده است؟
استفاده ازآب قناتها و مادیها، حفرچاه در خانهها، حفر چاههای عمیق عمومیدر محلات و ورود آب لولهکشی به شهر.
روش اولیه دسترسی به آب در منطقه حفر چاه آب در خانه ها و برداشت از آب قنات و مادیهای اختصاصی در محلات بوده است. کشیدن آب از چاه به وسیله چرخ چاه و طناب و دولو انجام میگرفت. معمولا در خانهها کنار این چاهها دستک وجود داشت که آب در آن نگهداری میشد چاه و دستک در خانه های کوچک و معمولی در گوشهای ار حیاط واقع بود اما برخی از این خانه ها مانند خانه سرتیپ و مجیر چاه و دستک مکانی جدا داشت و خانه نیز دارای چندین چاه بود. البته آب این منابع با توجه به بارندگی سالانه کم و زیاد میشده و در سالهای کم آبی ساکنان مجبور به عمیق کردن چاههای خود بودند
*حفر چاه و عمیق کردن آنها را چه کسانی انجام میدادند؟
در آن دوران یک شغل تخصصی با عنوان مقنی وجود داشته است درون چاهها رفته با حفاری در آنها به آب میرسیده اند.
*مقنی ها محلی بوده اند و یا از شهرهای دیگر برای کار به منطقه می آمده اند؟
مقنی های از خود منطقه بودهاند. مقنیهای ماربین در کار خود مهارت داشته اند و سرآمد به حساب میآمده اند، آنها به مناطق دیگر مانند چهار محال و فریدن میرفته اند و ماهرترین آنها نزد خوانین و مالکین و حتی حکمرانان به عنوان کارشناس و متصدی آب و بهسازی قنوات اعتبار خاصی داشته اند.
*با وجود منابع این چنینی احتمال انتقال بیماری وجود داشته است؟
بله، به خصوص که چاههای فاصلاب هم نزدیک همین چاهها حفر میشدهاند به همین دلیل در این دوران بیماریهای منتقله از آب شایع بوده است.
*چاهای خانگی تا چه دورانی حلال مشکلات بوده است؟
در اواخر دهه 1330 کمآبی سبب خشک شدن بسیاری از این چاهها شد و با بروز مشکل شهرداری وارد عمل شد و چاههای نیمه عمیق در مناطقی از شهر حفر کرد. تلمبه ای بر سر این چاهها قرار داشت و با فشار دسته آن آب جاری می شد وبه همین دلیل به فشاری معروف بودند. برای استفاده از این آب.مردم در صف ایستاده و ظروف خود را از این فشاریها پر میکردند.همزمان به تدریج قناتها خشک و تخریب شدند.
*و این روش تاچه زمانی ادامه داشته است؟
چاههای شهرداری و تعداد چاههای خانهها که هنوز خشک نشده بودند منبع آب آشامیدنی ساکنان بودند اما مشکلات را ریشهای حل نمیکردند، تا اینکه پس از انجام مطالعاتی در دهه 1340 در نیمه اول سال 1346 لوله کشی شبکه آب همایونشهر آغاز شد. برای انجام این اقدام منبع ذخیره آبی در ابتدای خیابانی که امروزه بلوار امیرکبیرخوانده میشود بنا شد و مدتی بعد اداره آب و فاضلاب هم کنار آن تاسیس گردید.
*آب این منبع از کجا تهیه میشد؟
آب این منبع از چاهای فلمن حفر شده در ناحیه درچه و چاه های متفرقه تهیه میشد.
*هنوز هم شرایط همان است؟
خیربا توسعه مشترکین استفاده از آب تصفیه خانه بابا شیخعلی در دستور کار قرار گرفت و به این ترتیب آب ساکنان خمینی شهر از چاهای فلمن ناحیه درچه، تصفیه خانه بابا شیخ علی و چاهها متفرقه تامین گردید. پس از آن و با گذشت زمان چندین بار با احداث خطوط لوله جدید ازجمله در سال 1396در خیابان شهید فهمیده آبرسانی به ناحیه خمینی شهر تقویت شد و به آبادیهای ماربین که به شهر پیوسته واکنون از محلات شهر محسوب می شدند گسترش یافت.
*مگر در همان دهه 1340 به این مناطق آبرسانی نشد؟
خیر در آنزمان مناطقی مانند کرتمان، هرستان، کوشک، آدریان در محدوده شهر نبودند و تامین آب روستاها برعهده سپاه بهداشت بود از جمله درسال 1347 این سپاه با کمک مردم چاه عمیقی در کوشک حفر و یک منبع آب ساخت و آب به وسیله لوله کشی به خانه ها رسید.
*بر گردیم به آب لولهکشی در همایونشهر، پس از احداث منبع و اداره چه اتفاقی افتاد؟
کوچه های محلات مختلف به تدریج لولهکشی شد و ساکنانی که توانایی مالی داشتند به اداره مراجعه و تقاضای انشعاب کردند. اکثر خانه ها آب را به خانه آورده و یکی دو شیر معولا بالای همان سنگآب قدیمی و مستراح و نهایت مطبخ تعبیه کردند.
*یعنی لوله کشی داخل ساختمان و درون آشپزخانه و حمام نبود؟
وجود حمام درخانه ها بسیار نادر و مخصوص تعدادی از خانه های پولداران بود. بعضی افراد متمول آب را رو کار داخل ساختمان میآوردند. در سالهای بعد به تدریج هنگام ساخت خانه ها لوله کشی داخل ساختمان باب شد.
*موضوعی که معمولا همراه آب مطرح میشود، فاضلاب است، پیشینه دفع فاضلاب در منطقه چگونه بوده است؟
اظهارات راویان نشان میدهد که مردم برای دفع فاضلاب در خانه خود و در کوچهها در کنار خانه چاههای حفر میکردند که البته بعضی از خانهها جایی در کنار طویله برای تخلیه چاه و تبدیل به کود و استفاده در باعات و مزارع داشتند که به باربند معروف بود.
*به این ترتیب فاضلاب انسانی به کود تبدیل و در کشاورزی استفاده میشده است این رویه مشکل بهداشتی نداشته است؟
چرا با استفاده از کود انسانی سبزیجات و صیفی جات آلوده شده و به این ترتیب بیماریهای منتقله از آب و بیماریهای انگلی شایع بود. تحقیقات مرحوم پروفسور جلایر از بخش انگل شناسی دانشگاه اصفهان در اواخر دهه 1340 و اوایل دهه 1350 نشان میدهد که شیوع بیماریهای انگلی به دلیل استفاده از کودهای انسانی در باغات و صحاری منطقه که محصولات آن به استان و کشور صادر میشد بالا بوده و راه حل اصلی حذف جمع آوری به روش سنتی و دایر کردن شبکه فاضلاب است.
*فکر احداث شبکه فاضلاب در همایونشهر به چه دورانی بر میگردد؟
این منطقه از نخستین مناطق استان بود که احداث شبکه فاضلاب در آن مطرح شد، بنابراین در اوایل دهه 1350 حتی فیش های اشتراک فروخته شد.اما به دلیل مشکلات پیش رو سالها اجرایی شدن آن زمان برد.
*چه مشکلاتی؟
درطرح اولیه محل احداث تصفیه خانه فاضلاب در مجاورت کوه آتشگاه در نظر گرفته شده بود که با مخالفتها و نیز مشکلات فنی روبرو بود .این موضوع و نیز همزمانی اجرایی آن با اوج انقلاب در دهه 1350 باعث شد که با وجود فروش فیشهای فاضلاب به مردم در دوره نمایندگی اوحدی کار پیشرفت چندانی نکند.
*و در نهایت چگونه دوباره طرح جریان پیدا کرد؟
پس از پیروزی انقلاب و در دهه 1360 با پیگیریهای نمایندگان از جمله پیگیری جدی نماینده دور دوم و سوم مجلس حجت الاسلام سعیدیانفر و نظرکارشناسان ایجاد تصفیه خانه در حاشیه کوه آتشگاه کنار گذاشته شد و فاضلاب خمینیشهر هم به مجموعه فاضلاب اصفهان و تصفیه خانه شاهین شهر اضافه و عملیات ایجاد شبکه توسعه و محلات مختلف خمینی شهر به تدریج دارای فاضلاب شدند. به این منظور ایستگاه تقویت فشاری در ناحیه دستگرد احداث شد که ساکنان مجاور از آن ناراضی بودند تا درنهایت در بهار 1396تغییر کاربری داد.