پیشینه کشاورزی در آبادی های ماربین
اشاره: این متن به منظور اطلاع از پیشینه کشاورزی در منطقه ماربین با استفاده از اسناد، متون و گفته ها تنظیم شده است.
اگر بخواهیم به متن مکتوبی که در آن به محصولات کشاورزی منطقه ماربین اشاره شده باشد به عنوان مبنا اتکا کنیم آیا سندی در دست است؟
بله اصفهانی، در کتاب نصف جهان فی تعریفالاصفهان از دوران قاجار محصولات ماربین را چنین مینویسد:
این بلوک خاکش شیرین و آبش اکثر از رودخانه و انهارش تمام سال آبدار و مفیض و قناتهای معتبر هم دارد. قریب سه ربع این بلوک باغستان و مشجر و معنّب است و یک ربع آن کشتزار میباشد آنچه از آن به طرف جنوب است اکثر باغ است و کشت کمی دارد و از این است شاعر در باب آن گفته است:
ماربینت که خطه ارم است / آفتاب اندر آن درم درم است
و آنچه شمالی است کشتزار و باغستان با هم است. دهات معتبر و آنها با اعتبار برای هر قریه مختص یا مشترک از زاینده رود بریده و آب در همه وقت به آنها میرسد و برای باغات چاه نمیکنند و ندارند الا قلیلی در بعض امکنه آن. مادی بزرگ قمش از میان اراضی جنوبی آن میگذرد و هر چه نزدیک به شهر میرسد قسمت دهات و قلیلی هم به محلات مغربی شهر میآید و این مادی نهری است بزرگ و با برکت که در محل انشعاب از رودخانه چشمه دارد و لهذا آب او هرگز قطع نمیشود و تمام اراضی که از آن حق آب دارند سیراب مینماید و دیگر نهرهای متعدد این بلوک هست که هر یک خاصه قریهای یا مشترک میان قری است و آب آنها نیز غیرمقطوع است و همیشه آب دارد و لکن کم و زیاد میشود.
باغات این بلوک خاصه جنوبی آن همه پیوسته و سر در سر هم گذارده و همه قسم میوه در آن خوب و به کمال میشود و میوه های بهاره زردآلو و آلوچه و سیب گلاب و طرخ و دلیلی و شلیل و هلو و گلابی و انگور و توت خریفی و به و سیب ازایش و گلابی شامیوه و نطنزی و انگور همه به اعلی درجه آن است. حاصلات زمینی گندم و جو و سایر حبوبات و تریاک و تنباکو و خیار و انواع خربزه بهاره تمام به عمل میآید.
دهات معروف قطعه جنوبی و باغستان اینهاست که هر یک به چیزی مشهورند: کوشک و ککنان و نصرآباد و گورتان (جورتان) و جوزدان و ناجوان و زرّان و لادان و الیاران و غیر اینها نیز دهات بسیار که ذکر همه آن موجب تطویل است. خربزه بهاره کوشک معروف است. به اعلای اصفهان از گورتان و خاصه آن است اگرچه تمام دهات مذکوره به خوب دارد که نزدیک به آن و به اکثری مشتبه میشود لکن عطر و طعم و رنگ به گورتان مخصوص خود آن است و از جمیع بههای تمام ایران ممتاز است. همه قسم انگور نصرآباد و گورتان و سایر دهات متصل به آنها کمال تعریف را دارد و تا نوروز میماند اما مال آن دو قریه امتیازش بیشتر است.
اما قطعه شمالی آن که مزارعش بیشتر است آب آن از رود و قنات و هر دو است. دهات معروف آن برزان و اپاران و کوجان و ولدان و رنان و جروکان و هرستان و اندوان و سه ده که عبارت است از خوزان و رنوسفادران و فریشان .
تنباکوی خوب اصفهان تمام از این قری است ولی مال برزان و آپاران و الیاران از سایر جاها ممتاز است. تریاک این قری نیز خوب میشود و گلابی شاه میوه و شاه پسند و نطنزی مخصوص اندآن و سه ده است بهتر از جایهای دیگر میشود. انواع سیب بهاره و ازایش و سیب سرخ و دلیلی و انگور و سایر میوهجات درختی همه در این قطعه خوب و به کمال میرسد دو سه قسم خربزه بهاره هم دارد. حبوب آن گندم و جو و ماش و عدس و نخود ذرت و غیره است و بالجمله غیر از برنج که معمول اهل آنها نیست همه در ماربین به عمل می آید و زمین آن مستعد همه قسم حاصلی میباشد.1
علاوه بر این متن در اسناد موقوفات از سال 1240 تا 1300 خورشیدی به باغهایی وقفی بر میخوریم که نامشان از محصولشان گرفته شده است و نشان میدهد در منطقه انگور، انار، سماق، بادام و سنجد به عمل می آمده است.
2
اصفهانی در کتاب خود به کشت تنباکوی مرغوب در این منطقه اشاره کرده است، اصولا چه شواهد و اسنادی از کشت تنباکو در منطقه وجود دارد؟
در منابع مختلفی تاریخچه کشت تنباکو آمده است و در برخی از آنها از جمله کتابی که ذکر شد به کشت تنباکوی مرغوب در سده اشاره شده است. به طور خلاصه. در دوره صفویه تنباکو وارد ایران شده و از همان زمان آبادیهای ماربین مرکز کشت بهترین نوع تنباکو به شمار می‌رفته است. در قرن نوزده میلادی، تنباکو مهمترین کشت صنعتی ایران بوده است چون هم مصرف داخلی داشت و هم تمام تنباکوی مصرفی عثمانی از ایران تامین میشد.
در این دوران تنباکو در اصفهان، کاشان و سده به مقدار زیاد به دست میآمد. تنباکوی اصفهان و سده موسوم به حکوم باب بغداد و استامبول و صفحات روم بود. بنابراین همواره حتی در زمان نگارش کتاب تنباکوی منطقه صادراتی بوده است3
بنابراین تنباکو باید محصول سودآور بوده و کشت آن در سده موجب تحولاتی در منطقه شده باشد، همینطور است؟
بله کشت وسیع تنباکو در سده و صادراتی بودن آن علاوه بر ایجاد اشتغال برای تعدادی از ساکنین و سودآوری برای ملاکین سبب شکلگیری تجارت آن در منطقه و پیدایش تجار در سده شد. این شرایط تا انحصار شرکت رژی بر این تجارت پر سود ادامه داشت.
از تجاری که گفته شد نامی از آنها به جامانده است؟.
بله، حاجی محمد خان مجیر و ابوالحسن مجیر و حاج محمدعلی سدهی از کسبه و بازرگانان نامدار تنباکو در دوران قاجار بودند. نام خانوادگی تنباکو شناس هم میراث دوران اشتغال تعدادی از اهالی به کشت و داشت و فروش تنباکو میباشد.
اطلاعات بیشتری از خاندان مجیر در دسترس هست؟
بله ابوالحسن خان مجیری تاجر معروف توتون و تنباکو بود. وی خانهای مجلل با بیش از 2000متر مربع در اندوان بنا نهاده که امروزه به نام حانه تاریحی مجیر در اختیار شهرداری میباشد.4 در یادداشت های نامیآمده است: حاجی محمد خان مجیر اندانی گماشته منوچهرخان( متوفی ۱۲۶۳ ه. ق، تقریبا 1220ش ) .... ازشاه لقب بر مجیر گرفته بود ملک و ملک را بنده نبود و بنده نوازی میکرد و چه بسیار رعیت داشت و دولت و مکنت بر تنباکو، در اندآن دیوان و ایوان داشت مشرف به مادی و آبادی و مسجدی فراخ بزرگ و سترگ.5
در خصوص خاندان سدهی چه اطلاعاتی موجود است؟
خاندان سدهی افراد تجارت پیشه بوده و از کسبه و بازرگانان تنباکو محسوب میشدند یکی ازآنها که اطاعاتی از او منتشر شده، محمد سدهی است.او در سده در دوران قاجار به دنیا آمد و پدرش تاجر تنباکو بود خودش هم به تجارت پرداخت و اشتیاقش به توسعه تجارت فراتر از مرزها وی را واداشت تا زبان فرانسه و انگلیسی یاد بگیرد. سپس راهی انگلیس شد تا باب تجارت را با آنها باز کند اما ورود او به این کشور مصادف با مهاجرت به قاره آمریکا بود وی از آنجا با کشتی به قصد تجارت راهی آمریکا شد. محمد سدهی اولین مهاجر ایرانی به ایالات متحده آمریکا میباشد. محمد دو برادر داشت که آنها هم به کار تجارت مشغول بودند.6
در گفته های تعدادی از راویان به کشت تریاک در منطقه اشاره میشود، پیشینه آن چگونه بوده است؟
تاریخ ورود تریاک به کشور دقیقا مشخص نیست اما کشت تریاک در دوران قاجاریه گسترش یافت. دولت رضا شاه در سال 1307 ه ش، به فکر انحصار این تجارت پرسود افتاد و آن را در مجلس قانونی کرد. اسناد موجود مربوط به مناطق مختلف سده نشان میدهد در این دوران در صحراهای حاصلخیز ماربین از جمله صحرای اندوان تریاک کشت میشده است. فرد متقاضی با پرکردن اظهارنامه نزد موسسه انحصار دولتی تریاک، قصد خود را برای کشت تریاک اعلام میکرد. پس از کشت برداشت محصول با نظارت نماینده دولت و کدخدای محل و شاهدان با مشخص کردن وزن دقیق محصول انجام میشد.7
محصول دیگری که در سطح وسیعی از باغات منطقه عمل میآمده انواعی از گلابی بوده است، همینطور است؟
بله روزگاری تا هزار هکتار زمین زیر کشت انواع گلابی بوده است که شاید در هنگام نگارش کتاب سطح زیر کشت به نصف رسیده باشد.
مشخص است چه انواعی از گلابی در سده عمل میآمده است؟
از گلابیهای این دیار میتوان به آلدارانی، قاراسرخی، شاه میوه، گلابی پیشرس، جنگلی، لالا، جوزقند، برموت، چهارفصل، درباری، کفتربچه، گلابی بست، گونجونی و سبری اشاره کرد.8 بعضی از آنها مانند شاه میوه و سیبری معروفیت کشوری داشته و دارد. درزمان نگارش کتاب عمده محصول شاه میوه است و از بقیه تک و توکی در باغات موجود است و یا منقرض شده اند.
....................
1-اصفهانی، محمّدمهدی بن محمد رضا، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، تهران، امیر کبیر،1368صص 310 و311.
2-کتاب از زبان اسناد نگارش محمدعلی شاهین.
3-الهیاری فریدون و همکاران، تاریخ حرف، صنایع، تجارت استان اصفهان از دوره باستان تا انقلاب اسلامی، اتاق بازرگانی اصفهان، 1393، صص 322 و 323.
4- شاهین محمدعلی، پیمانی لیلا، راویان ماربین، جلد اول، اصفهان، گفتمان اندیشه 1398، صص 78 و 79.
5-عرب، علیاصغر، نامه نامی.
6-گزارش شبکه فارسی بی بی سی.
7-منبع شماره 2
8- غفورزاده فاطمه انواع گلابی و پیشینه آن در خمینی شهر، فرصت آنلاین, 28 مرداد 1394
