گیوه چینی

گیوه دوزی

سیمین سعیدی

مقدمه:

گیوه در چهار مرحله تهیه می شده است، اول چرم سازی، دوم رویه بافی، سوم تخت کشی و چهارم گیوه دوزی.

تاریخچه:

گیوه‌بافی یا گیوه‌دوزی از قدیمی ترین صنایع دستی سرزمین ایران است و طبق سندهای تاریخی بدست آمده پیشینه این صنعت به حدود ۱۰۰۰ سال پیش باز می‌گردد. پای‌افزار گیوه، با توجه به آب و هوای معتدل ایران خنک، سبک و قابل شستشو طراحی شده ‌است و به دلیل داشتن تمامی این ویژگی‌ها در میان روستاییان و کشاورزان، از گذشته تا امروز مورد استفاده قرار گرفته‌است. این پاپوش هم بادوام است و هم کفشی مناسب بخصوص در تابستان است که در دورانی نه چندان دورخواهان زیادی داشت هر چند هنوز هم هستند مردانی در خمینی شهر و سایر شهرهای ایران هستند که گیوه به پا می کنند و زنانی که گیوه «می چینند» و استادانی که تخت «می کشند». سیاری از زنان سده زمانی به گیوه چینی اشتغال داشتند. این زنان سخت کوش با نخ و سوزن مخصوص گیوه چینی، بخیه ها (کله ها) را کنار هم می گذاشتند تا گیوه چیده شود.

مواد اولیه:

پارچه های کهنه نخی که بیشتر از لحافهای کهنه است، پرک نخ پنبه ای (نوعی نخ که از کلوزه بدست می آید)، چرم، پوست گاو، پوست شتر.

لوازم:

انواع سوزن، تخت قالب ها، درفش های مختلف، سریش، قیچی، کنده، شفره (گزن)، گیره مخصوص (جریه)، مشته

مراحل کار:

چرم‌سازی:

ابتدا پوست گاو را که از بدنش جدا شده و کاملا تمیز شده‌است، به درون حوض آبی می‌اندازند و به مدت یک هفته نگه می‌دارند تا خیس بخورد؛ سپس آن را وارد حوض دیگری از محلول آب و آهک می‌اندازند و هر ۳ - ۴ روز پوست را زیر و رو می‌کنند تا محلول به همه جای آن برسد. پس از گذشت یک ماه که پوست در آب و آهک ماند آن را خارج می‌کنند و ۲ روز در محلول آب، زاج و نمک نگه می‌دارند؛ پس از آنکه خشک شد آن را با پیه و چربی‌های داغ‌شده چرب می‌کنند و ۲ تا ۳ روز نیز در برابر نور آفتاب قرار می‌دهند تا چربی لازم جذب آن شود. از این چرم برای کمری، نقاب و پاشنه گیوه و... استفاده می‌شود.

گیوه بافان پیش از استفاده از چرم، آن را می خیسانند. پوست گاو را که برای جلوه پنجه پا استفاده می کنند به مدت یک ساعت و پوست شتر را که برای کفی و مغز تخت به کار می رود و ضخیم تر است، 2 ساعت خیس می کنند.

تخت‌کشی:

درحال حاضر در رشته گیوه‌بافی ۲ نوع تخت استفاده می‌شود؛ یکی تخت لاستیکی و دیگری تخت پارچه ای که نوع اصیل و کهن در تخت کشی گیوه است و برتری های خاص خود را دارد. امروزه به دلیل حوصله و زمان زیادی که تخت پارچه‌ای نیاز دارد و قیمت بالای آن از تخت لاستیکی که بیشتر لاستیک چرخ‌های ماشین است استفاده می‌شود. البته گاهی از تخت های چرمی نیز استفاده می شود.

تخت سنتی گیوه را از پارچه‌های کتانی محکم، کرباس و یا پارچه‌های کهنه می‌سازند به این ترتیب که ابتدا آن‌ها را به شکل نوار نوار می‌برند. طول این نوارها به پهنای تخت مورد نظر بستگی دارد پوستها که خوب خیس خورده اند را به وسیله ابزار به صورت باریکه (نخ مانند) در می آوریم، بعد کهنه های کوبیده شده را به وسیله برگه (نوعی درفش) که خوب داغ شده سوراخ می کنند و با دوال چرمی به هم می دوزند و مابین آنها هم از پوست شتر که باریک کرده اند استفاده می کنند. کار دوال رد کردن را چندین بار انجام می‌دهند تا پیوندها به خوبی صورت گیرد. وقتی کار دوال رد کردن تمام شد با نمد خیس تخت را نم‌دار می‌کنند و با شفره روی تخت می‌کشند تا سطح تخت هم تراز شود و ریش‌ریش‌های حاصل از جدا شدن تار و پود پارچه ریخته شود و اطراف آن مرتب گردد. دور تا دور تخت را به وسیله نخ پرک، پرکش می کنیم. تا هیچ نخی بیرون نزند یا به اصطلاح در نرود و نوارها شکافته نشود. اکنون با مشته روی تخت می‌کوبند و مرتب با نمد خیس تخت را نمدار می‌کنند و شفره می‌کشند. آنگاه مخلوطی از کتیرا و رنگ جوهری سرمه‌ای را آماده می‌کنند و روی تخت می‌ریزند و با شفره آن را روی سراسر تخت پخش می‌کنند تا به صورت یکدست و صاف به همه جای تخت برسد و در آن نفوذ کند. پس از این کار تخت آماده عرضه به گیوه باف می‌باشد. تمامی این مراحل تا آماده شدن تخت نزدیک به ۲ روز زمان می‌برد. همچنین پاشنه جلو و عقب که هر دو چرمی بوده و البته عقبی از جلویی پهنتر می‌باشد (پاشنه لنجه) هم به کف تخت پیوند می‌خورد.

رویه‌بافی:

برای رویه بافی دو روش وجود دارد. در یکی، رویه مستقیما به تخت بافته می شود و در دیگری رویه جدا بافته می شود و بعد به تخت وصل می شود. در روش اول کلاف نخ خام را با چرخ چارگرد، لا می کردند و می پیچند. 6 لا برای دوره و 7 لا برای دور گیوه. سپس با چرخ نخ تابی و دوک، نخ ر ا می تابند و با آن نخ شروع به چیدن گیوه می کنند. ابتدا دور تخت گیوه را پرک (می بافند) می کنند، بعد دور پرک را گشت و سه گشت می زنند، آن گاه شروع به چیدن پاشنه می کنند. پس از این مراحل لنجه (سرپنجه) را تا سمبوسه روده و سپس سمبوسه پاشنه را می چینند و بعد در دهنه را چهار دور می چینند. آخر سر دور گیوه را شیرازه می زنند و دوباره گشت و سه گشت روی شیرازه می زنند تا گیوه زیبایی شود. رویه‌بافی درایران حرفه زنان بوده‌است و در خمینی شهر به بافتن آن اصطلاحا «گیوه چینی» می گویند.

گیوه‌دوزی

برای شروع گیوه‌دوزی اول باید کمری و دوری (بانه، چرم) را دوخت؛ دوری تسمه‌ای چرمی است که دورتادور تخت قرار می‌گیرد. برای دوختن کمری و دوری ابتدا با درفش سوراخی در دوری و تخت ایجاد می‌کنند و سپس با نخ و سوزن آن‌ها را می‌دوزند. پس از آن یک تکه چرم را که سه گوش بریده‌اند برای قسمت پشت پاشنه پا به انتهای تخت می‌دوزند. گاهی برای زیبایی از چرم‌های رنگی روی آن دوباره دوزی می‌کنند. سپس قالب‌های چوبی را داخل تخت گذاشته و اگر رویه جدا بافته شده است، رویه را روی آن می‌کشند و شروع به دوختن آن به دور تخت می‌کنند. سپس با مشته محکم روی گیوه می‌کوبند تا رویه شکل قالب را به خود گیرد.

جلوی قالب پوزه باریک و پشت آن که خود متشکل از چند قالب مکعبی است، مستطیلی است که با اندازه گیوه همخوانی دارد. بعد از دوختن کمری و رویه که با درفش کوتاه تیغه گردی انجام می‌شود قسمت اضافه دوری را به روی نوک گیوه بر می‌گردانند و با نخ و سوزن به رویه می‌دوزند. همچنین قسمت اضافی در انتهای دوری را هم به پشت گیوه می‌دوزند. برای بریدن نخ و یا چرم اضافه از شفره استفاده می‌کنند و برای تیز کردن کارد و شفره از سنگ‌های آهکی کف رودخانه‌ها استفاده می‌کنند.