سیمین سعیدی
مقدمه:
آماده ساختن روده احشام برای استفاده در صنایع و حِرَف دیگر را زهتابی می گویند. این شغل در خمینی شهر قدمت فراوان دارد و از این شهر به شهرهای دیگر هم منتقل شده است. محصولات پوست و روده خمینی شهر به کشورهای دیگری مثل آلمان (جهت تهیه نخ بخیه یا روکش نگهدارنده سوسیس و کالباس) صادر می شود و محصول ارز آوری است. وسایل این حرفه وسایل ساده است. یکی از این ابزار، چوب خیزران است که چون در ایران موجود نیست از عربستان یا عراق خریداری می شود و یک دسته آن سال ها کار می دهد. علت استفاده از چوب خیزران این است که صاف و انعطاف پذیر است و روده ها را پاره نمی کند.
روده ها انواع مختلفی دارند. از نوع مرطوب آن ها در حلاجی پنبه و پشم و کرک، بافتن زیلو و چادرشب، پارچه های دستی و زری بافی، غربال ها، حوله بافی، راکت تنیس، طبل و دهل ، انواع تارهای زهی مانند تار، ویلون، سنتور و ... استفاده می شود. از نوع خشک آن هم که از روده گاو تهیه می شود، جهت کنسرو و مواد غذایی ، پوشش و غلاف کالباس، کنسرو پنیر و سبزیها بکار می رود. رامکا گونه دیگری از روده است که در واقع محصول نیمه خام و خشک شده روده بره است و در کشورهای آلمان و فرانسه و برخی کشورهای دیگر، از آن نخ های ظریف و با ارزش جراحی به نام کاتکوت ساخته می شود.
پوست احشام نیز در این حرفه جدا می شود و جهت تهیه چرم در داخل و خارج از کشور استفاده می شود.
تاریخچه:
صنعت روده و به قولی زهتابی در ایران سابقه ای بس طولانی دارد و ضمن مرور تاریخ این صنعت در گذشته، می توان ادعا کرد که استفاده از این فرآورده دامی و نحوه تهیه و کاربرد آن در صنایع از ابتکارات خاص ایرانیان بوده است. اما این نکته را نیز باید اضافه کرد که امروزه هر جای این مرز و بوم که زهتابی وجود داشته باشد ریشه اش خمینی شهری است چرا که زهتابی شغل بسیاری از گذشتگان این شهر بوده است.
قدیمی ترین کاربرد زهتابی، تهیه زه کمان از روده گاو و گوسفند بوده و از این نظر به زهتابی شهرت یافته است. اما گسترش همچنین در زمان های پیشین چون بشر هنوز از وجود فلز و سیم آگاهی نداشته، برای تهیه پرده آلات موسیقی از روده حیوانات استفاده می کرده است و اکنون نیز سیم بسیاری از آلات موسیقی از زه تهیه می شود. موسیقی از زمان اشکانیان در ایران رواج فوق العاده پیدا کرد و از آن زمان نیز صنعت زهتابی برای این منظور در کشور گسترش یافته و راه کمال را پیموده است. تارهای عود، قانون، قیچک و بسیاری دیگری از آلات موسیقی از زه تابیده شده ساخته شده است.
جا دارد به قدیمی ترین پارچه هایی که از دوران هخامنشیان و به احتمال زیاد زمان خشایار شاه بدست آمده اشاره شود که در بافت آن ا نوارهای زه به کار رفته است.
مواد اولیه:
روده گاو یا گوسفند
لوازم:
چوب خیزران، سنگ
مراحل کار:
پوست و روده را از کشتارگاه و قصابی ها می خرند. بعد از تخلیه و شستن، روده را با دست می کشند. خوب که باریک شد با قیف کمی آب درونش می ریزند. سپس سر چوب "خیزران"ی را که به صورت قلاب در آورده اند را داخل روده قرار داده و آن را می تراشند. بعد روده ها را دسته کرده و جهت مراحل آخر کار و درجه بندی و صادرات به تهران می فرستند.
پوست ها را نیز نمک می زنند و در انبار نگه می دارند و زمانی که به پنج یا 6 هزار عدد رسید برای دباغی و صادرات به تهران می فرستند. مدت نگهداری پوست ها در تابستان 15 یا 10 روز و در زمستان سه یا چهار ماه است.
از نظر اینکه زه حاصله از روده بره جوان سفید ، شفاف ، بدون گره و صاف باشد . باید از گذراندن روده در نمک جهت جلو گیری از فساد احتراز شود چون دیده شده است مخلوط شدن روده با نمک موجب می شود تا در اثر زهتابی ، نوارهای یکدست و خوشرنگ و مرغوب تولید نشود ، به این ترتیب روده بلافاصله و حداکثر به فاصله یک الی دوروز باید بوسیله زهتابان ، آماده عملیات شود چنانچه به ناچار برای نگهداری روده از نمک استفاده شود ، باید قبل از اجرای عملیات زهتابی شوری آنرا گرفت و به اصطلاح زهتابان روده را شیرین کرد . بعد از شستشو روده را در هوای آزاد یا مقابل آفتاب می خشکانند و پس از آن به ترتیب مراحل تراشیدن مخاط داخلی ، چنگ زدن ، سنگ زدن ( شامل مراحل سنگ اول ـ سنگ دوم و سنگ تمام ) . بکمک وسایل خاصی انجام می گیرد.
لازم به تذکر است که عمل سنگ زدن طی ۳ روز و هر روز صدبار صورت می گیرد و منظور از عملیات مذکور کوبیدن دسته و کلاف چند رشته روده بر روی سنگ است . تعداد کوبیدن رشته های روده بروی سنگ نیز به نظر زهتابان بستگی دارد که حاکی از تخصص و تجربه آنان است . معمولاً زهتابانی که در کار خود مهارت فراوان دارند برای تهیه زه مرغوب کوبیدن روده را به سنگ تا حدی که پارگی در روده ها ایجاد نشود ادامه می دهند .
در اثر به سنگ کوبیدن روده ها اولاً مواد خارجی و اضافی از کلاف روده ها خارج شده رشته های فاسد، پوسیده و کم مقاومت جدا می شود و بالاخره در اثر مداومت در کار خاصیت ارتجاعی و کشش روده تا حد نهایی باز و در نتیجه جدار روده نازک و ظریف تر می شود ، بطوریکه زه تهیه شده در نهایت ظـرافت خواهد بود . بعد از عملیات سـنگ کوبی ، مرحله چنگ زدن دوم ، وصل کردن قطعات روده به یکدیگر ( گره زدن ) و مرحله نهایی یعنی تاب دادن روده ها به کمک دستگاه یا چنگگ زهتابی صورت می گیرد .
برای تاب دادن رشته های روده به یکدیگر معمولاً تاب اول را تا ۳۰ دور، تاب دوم را تا ۲۵ دور و تاب سوم را تا ۲۰ دور ادامه می دهند. بدیهی است هر اندازه در تعیین این تعداد تاب و مدت آن و همچنین رموز دیگر کار دقت و تجربه بیشتری به کار رود، زه حاصله مرغوب تر و مستحکم تر خواهد بود.
بعد از تابیدن و آماده شدن زه، بخاطر اینکه خاصیت ارتجاعی و کشش آن به حداقل برسد و همچنین زه خشک شود و بقول زهتابان مغز زه آماده گردد و بالاخره پیچ و تاب رشته ها در سرتاسر طول یکسان صورت گیرد، عملیات مخصوص (( تنگ گذاشتن )) اجرا می شود و در پایان رشته زه را با مالیدن پارچه خشن جلا داده و در عین حال ناصافی و گره های موجود را از بین می برند.
بعضی از زهتابان برای یکنواخت کردن رنگ زه، محصول را رنگ آمیزی می کنند. معمولاً رنگی که در این مورد به مصرف می رسد گل زرد یا گل گیوه یا گل اخری می باشد. عمل رنگ آمیزی نیز با کشیدن و مالیدن پارچه خشن آلوده به رنگ بر روی زه صورت می گیرد.
