به نقل ازپایگاه اطلاع رسانی بنیاد شهید وامور ایثارگران اصفهان / پایگاه اطلاع رسانی شورای اسلامی شهر اصفهان،
جلسه مؤسسان حزب توده ایران در 7 مهر 1320، با حضور برخى از رهبران و اعضاى پیشین حزب كمونیست ایران، تنى چند از فعالان سیاسى عصر مشروطه و عده‌اى از اعضاى گروه پنجاه وسه نفر، در تهران تشكیل شد .
از مهر 1320 تا مهر 1325 ، كمیته‌هاى محلى، ولایتى و ایالتى حزب در بیشتر مناطق كشور تشكیل شد. این حزب در سده در سال 1321 و با حضور تقی فداکار دفتر خود را تاسیس کرد.
در مرامنامه حزب آمده بود که حزب توده ایران حزبى دموكراتیك و مدافع حقوق كارگران، دهقانان، پیشه‌وران و زنان است.
در مرداد 1324، 25 نفر از اعضاى سازمان نظامیان حزب توده ایران بدون اطلاع كمیته مركزى، در مشهد بر ضد دولت قیام کردند كه پس از شكست قیام (29 مرداد 1324)، كمیته مركزى آن را محكوم كرد. با این حال، در كشور حكومت نظامى اعلام شده و دفتر حزب توده ایران و تشكل هاى وابسته به آن در تهران و برخى از شهرها موقتا تصرف و جراید آن توقیف شد. در 12 شهریور 1324 با تشكیل فرقه دموكرات آذربایجان در تبریز، كمیته آذربایجان حزب توده، بدون اجازه رهبرى حزب به آن پیوست.
بعد از این اتفاقات انشعاب در حزب توده به وجود آمد.
در پى سوقصد به جان محمدرضا شاه پهلوى در 15 بهمن 1327و انتساب آن به حزب توده ایران، حزب منحل و مأموران حكومت‌نظامى دفاتر آن را در سراسر ایران تصرف کردند. در همین ایام دفتر حزب توده در سده هم به تعطیلی کشیده شد و تعدادی از اعضای فعال آن به شهرهای خوزستان نقل مکان کردند. این حزب مجددا در سال های بعد تجدید حیات کرده وتا مدتی بعد از انقلاب هم فعال ماند.
منابع:
- کتاب «گذشته چراغ راه آینده است»
- اطلاعات، سال 23، ش 6854، 17 بهمن 1327
- اکبر آذربایجانی محقق تاریخ
