یخچالها
قبل از تاسیس کارخانه یخ در دهه1340 در همایونشهر و سپس رواج یخچالهای خانگی، یخ به صورت سنتی در سازههای خشت و گلی موسوم به یخچال تولید میشد. به همین دلیل در گوشه و کنار شهر در مسیر نهرها چندین یخچال از این نوع وجود داشت. یخچال دنبال نهرگاردر و خیابان شریعتی شمالی و کوشک از جمله این یخچالها بودند که از آنها آثاری به جا نمانده است. در محله فروشان حدود چهارراه رضوی فعلی بلوار آیتاله صدوقی کوچهای به نام کوچه یخیها نامیده میشد. در بعضی محلات دیگر کوچه هایی با عنوان در یخچال وجود دارد که نشان از سابقه وجود یخچال در آن محل دارد.
معماری یخچالها
یخچالها که در واقع حکم انبار یخ را داشتند با ابعاد مختلف به شکل مدور در محلی که به آب مثلا نهرهای منشعب از رودخانه دسترسی بود ساخته میشد. مصالح به کار رفته خشت و گل بود. یخچالها حدود 3 متر از سطح زمین پایینتر بنا نهاده میشدند تا هم از خنکای زمین برخوردار شوند و هم از دسترسی آفتاب بدور باشند. دیوارها نیز به همین منظور بلند بودند، ولی ضخامت آنها در پایین بیشتر از بالا دست بود. در این دیوارها سوراخهای قرار داشت تا باد و هوای سرد داخل آن نفوذ کند. در اطراف یخچال در عمق یک متری زمین شیارهایی آخور مانند وجود داشت که دیواره آن با گل و آهک پوشیده میشد و هر از گاهی به ارتفاع حدوداً 10 سانتیمتر آب داخل این شیارها جاری میکردند تا منجمد شود. یخها به داخل یخچال که کف آن با سفال پوشانده شده بود، منتقل میشد. این یخچالها معمولا دارای دو درب شمالی و جنوبی بود که درب جنوبی جهت حمل یخهای به داخل و درب شمالی جهت خروج یخ جهت استفاده بود. یخهای تولید شده توسط چهارپایان در سبدهای چوبی موسوم به لوده در بین کاه و سفال برای جلوگیری از آب شدن آنها گذاشته و در کوچه و بازار برای فروش عرضه میشد.
در سال 1295 خورشیدی یک باب از این یخچالها در عاشق آباد ماربین وقف روضه خوانی و مخارج مسجد قریه عاشق آباد شده است.
نفل از کتاب جاذبه ها، محمدعلی شاهین
