محمدعلی شاهین
پژوهشگر تاریخ محلی، نویسنده، روزنامه نگار
در شهریور سال 1317 سیل بیسابقه و طوفان در سده به خصوص محله ورنوسفادران به وقوع پیوست و چند مرتبه در ماه های بعد تکرار شد. این شرایط خسارات زیادی به خانهها، قناتها و مزارع کشاورزی سکنه ورنوسفادران وارد کرد. به دنبال آن اهالی شکواییه های چندی پیرو شکایت های قبلی به عنوان مقامات کشوری نوشتند. تعدادی از این شکایات در دسترس است. یکی از آنها نامه نمایندگان رعایای ورنوسفادران خطاب به فرماندار اصفهان است. آنزمان سده در حوزه فرمانداری اصفهان بود و به همین دلیل عریضه خطاب به فرماندار اصفهان نگارش یافته است. در قسمتهای از این شکوایه به تاریخ 22 آذر 1317 آمده است:
«تقریبا سه ماه قبل طوفان و سیلاب عظیمی به قریه و قنات فدویان متوجه شد که سرتاسر قنات و باغات و املاک فدویان را خراب نمود و بسیاری از خانه های قریه هم خراب و در این موضوع چندین عریضه بتوسط ریاست شهرداری به مقام محترم تقدیم داشتیم........در ضمن آبیاری با آب رودخانه مشغول فروختن اثاثالبیت خود برای اصلاح قنات خود بوده ایم متاسفانه در یک ماه قبل به واسطه آمدن باران و خرابی سد مجددا آب در قناتها افتاد و هر قدر مخارج و اصلاح شده بکلی از میان رفت مجددا مشغول اصلاح شدیم و مخارجات زیادی متحمل شدیم به قسمی که از راه بی علاجی و بیچاره گی .... از فرماندارمحترم تقاضای رفع مزاحمت و مخارج اسرای کردستانی1 را نموده چون دیگر قدرت پذیرایی از آنها را نداشتیم غافل از اینکه قضیه هایله سه روز قبل(منظور سیل مجدد آذرماه) ریشه کن قنات و قریه ما خواهد شد ای فرماندار...... بفریاد شانزه هزار نفر رعیت بیچاره بدبخت که دیگر نه خانه داریم نه قنات داریم نه باغ داریم نه ملک داریم نه اثاثیه داریم (برسید)......در خاتمه خواطر شریف را متذکر میداریم که همیشه سیلاب و طوفان در کوهستانهای ماها بوده و بواسطه سد و سیلاب بند در هیچ زمانی خرابی به قنات و آبادی ماها نمیرسید فعلا به بواسطه خراب نمودن سد و سیلاب بندی سه هزارساله در ظرف هشتاد روز سه مرتبه سیلاب بنیانکن (آمده)..عاجزانه انکه امر بفرمایید .... رفع مزاحمت اصغرآباد ... بفرمایید و فکری به حال ماها برای اصلاح خانه های ویران شده و تجدید قنات ما رعایای بیچاره بفرمایید»
گزارش هایی از وقوع سیل در برخی از سالها در پیشینه شهر موجود است. اما سیل شهریور 1317 داستان دیگری دارد چرا که پای یک شاهزاد در میان است. این شازده صارمالدوله، اکبرمیرزا پسر ظلالسلطان و نوه ناصرالدین شاه قاجار است. در شکواییه اهالی در سال 1319 نقش وی در بلایی که به سر سده رسیده چنین بیان شده است:
«محترما به عرض میرساند رعایا و سکنه اهالی قصبه ورنوسفان سده ماربین که از قدیم الایام ... همه ساله چندی مرتبه سیلاب از کوهسارهای اطراف قصبه نامبرده جاری میشد ولی هیچکس از معمرین و پیران ما بخواطر نداشته که قنات و قصبه ورنوسفادران .. خطری دیده باشد و این نبود مگر بواسطه سد هزاران سال قبلی که در وسط بیابان غربی قصبه بسته شده بود و سیلاب را بطرف ....و رودخانه میبرد و در چندی قبل اقای صارملدوله سد را خراب نمود و دراثرش ... قنات و قصبه ورنوسفادران را ویران نمود و...» به این ترتیب عامل تخریب سده شازده اکبر میرزا معرفی شده است. وی پس از درگذشت شوهر خواهرش سردار اعظم به لقب صارمالدوله ملقب شد. او که مدتی والی اصفهان بود املاکی را به نام خود کرد. در اواخر حکومت قاجار و اوایل دوران رضا شاه، محدوده بایر غرب سده که بعدا اصغرآباد نامیده شد به صارمالدوله واگذار گردید. گرچه مدتی اجازه دسترسی به این املاک را نداشت اما از سال 1310 مجددا بر منطقه تسلط پیدا کرد. تحولات بعدی در بیابانهای غرب سده پس از تسلط مجدد شازده بر آنها رقم خورد. وی مساحت حدود ۱۰۰۰ هکتار را به قطعات یک جریبی تقسیم و هر کدام را یک حوزه نامید و افرادی را از سده، نجفآباد و کهریز سنگ به این منطقه آورد، تا در آن کشاورزی کنند. صارمالدوله نام پسرش اصغر میرزا را بر روی این منطقه گذاشت. همین تغییر و تحولات سد هزاران ساله اشاره شده در شکواییهها را تخریب و موجبات سیل در سده را فراهم کرد. در جریان این سیلها به جز قناتها و خانههای اهالی برخی اماکن از جمله تکیه گاردر و زورخانه آن، کشتارگاه تازه تاسیس شهرداری و تعدادی پل آسیب دیدند. مشاهدات راویان از این سیل در کتاب راویان ماربین جلد اول در گفتگو با آقای گلکار و مرحوم اخوان آمده است.
در نهایت شکایتهای متعدد اهالی سبب شد تا گروهی برای مطالعه و احداث سیل بند به سده اعزام شوند.
پی نوشت
رضاخان میر پنج از سال ۱۳۰۱ شمسی به بعد تصمیم گرفت تعدادی از کردهای مخالف خود را از کردستان به نقاط دیگر کشور کوچ دهد، این کوچ اجباری همراه درگیری و زد و خورد بود که در نهایت سرکوب شد. تعدادی از آآنها به سده کوچ داده شدند که طبق سندی در سال 1317 آمار آنها در خواست شده است. بر اساس گفتههای شفاهی این اکراد در کاروانسرای درب محکمه ساکن بودند. این شکواییه نشان میدهد اهالی مخارج آنها را تامین میکردند.
منابع:
بارندگی چند ساعته باران و جاری شدن سیل از کوه سید محمد و خرابی در سده.
آذر 1317 / روزنامه اخگر شماره 1393.
تخریب کشتارگاه سده در نتیجه سیل.
سال ۱۳۱۷ / ۲ برگ / مرکز اسناد اصفهان.
7- تخریب زورخانه تکیه گاردر در اثر سیل.
سال 1317 /.راویان مابین جلد اول.
8- جاری شدن سیل درس‍ده و نجفآباد و احداث پل و س‍دس‍ازی.
سال ۱۳۱۷ / 266 ص / مرکز اسناد اصفهان.
9- تخریب پل کوتز سده بر اثر سیلاب.
سال ۱۳۱۷ / 2 ص / مرکز اسناد اصفهان.
10- تقاضای م‍س‍اع‍دت زارع‍ی‍ن سیل زده سده و ل‍ن‍ج‍ان.
سال ۱۳۱۷ / آرشيو ملي ايران.
11- مطالعات سدبندی و جلوگیری از سیل در منطقه سده.
سال ۱۳۱۷، ۱۳۱۸، ۱۳۱۹ / ۲۰۱ برگ./ مرکز اسناد اصفهان.
12- خرابی پل هرستان بر اثر سیل در راه آتشگاه به سده، ۱۳۱۹ / ۳ برگ./ مرکز اسناد اصفهان.
-
سند
- بلایی که شازده بر سر سده آورد