اسنادی از نگاه به آثار تاریخی در پیشینه خمینی شهر
محمدعلی شاهین
پژوهشگر، نویسنده، روزنامه نگار
28 فروردین سال 1390 دفتر نمایندگی میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی شهرستان خمینی شهر شروع به کار کرد. به این بهانه چند سند در خصوص جایگاه و اقدامات صورت گرفته پیرامون آثار تاریخی منطقه ماربین در این نوشته مرور می شود.
بسیاری از آثار تاریخی دوران صفوی با سپرده شدن حکومت اصفهان به ظل السلطان در نیمه دوم قرن سیزدهم تخریب شدند. در دهه های اولیه قرن 14 بی توجه ای به آثار تاریخی و میراثی در سراسر کشور و اصفهان اعتراض برخی افراد آگاه جامعه و روزنامه نگاران را به دنبال داشت ولی تا به خود آمدن مدیران، بسیاری از آثار در اصفهان و اطراف تخریب و به غارت رفتند. در سده هم شرایط به همین نحو بود و صدای عتیقه خران که در کوچه های محلات به دنبال شکار اجناس بودند حتی تا دهه 1340 هم به گوش می رسید. همزمان برخی خانه های تاریخی تخریب شدند که آثار آنها در گوشه و کنار شهر به چشم میخورد. شاید قدیمی ترین توجه به میراث فرهنگی در منطقه به تعمیر و توسعه مسجد جامع خوزان در سال 1078 خورشیدی برگردد.( هزارسال خمینی شهر / محمدعلی شاهین/ ص 21.).
در خصوص همین بنای با ارزش سندی از سال ۱۳۱۳ نشان می دهد که یک اروپایی در محل حاضر و به تحقیق و مطالعه بر روی مسجد می پردازد.( آرشيو ملي ايران، سال ۱۳۱۳).
چند سند و خبر منتشر شده در روزنامه های آن دوران در فاصله سالهای 1308 تا 1310 نشان می دهد که همزمان با شرایط نامناسب بناهای تاریخی عده ای پیگیر حفظ آثار بوده اند در همین راستا پروفسور پوپ مستشرق امریکایی در اردیبهشت 1308 به اصفهان سفر کرده و کارهای مطالعاتی روی بناها ی تاریخی را شروع می کند
(روزنامه اخگر شماره 117.). یک سال بعد راپورتی توسط معاون وزارت معارف از ابنیه تاریخی شهر اصفهان همراه پروفسور پوپ منتشر می شود که درآن تاکید بر تعمیر مساجد تاریخی از محل موقوفات مساجد شده است.(مرداد 1309 / روزنامه اخگر شماره 396) که امیدها را برای حفظ آثار تاریخی افزایش می دهد.
جالب اینکه یک خبرنگار به نام( م.ح.سدهی.فروشانی) چندین مقاله از جمله در روزنامه اخگر شماره 147 مورخ تیر 1308 در خصوص تعرض به بناهای تاریخی و با عنوان ابنیه و آثار تاریخی اصفهان در شرف نابودی منتشر می کند. نمونه این تاراج ها و تعرض ها در روزنامه مذکور از جمله فروش یک درب نفیس به خارج از کشور، خرید اشیای عتیقه، دزدی کاشی های مسجد شاه اصفهان، مزایده گذاشتن فروش دروازه های شهر اصفهان منتشر شده است. پس از این فراز و نشیب ها از سال 1317 به چند سند امیدوار کننده در خصوص توجه به بناهای تاریخی از جمله در منطقه ماربین با این عناوین می رسیم
تعمیر منارجنبان و جلوگیری از تکان دادن آن.
سال ۱۳۱7، مرکز اسناد اصفهان.
12- راجع به ساختمان اماکن عمومی و آثار تاریخی و بهبود وضعیت آنها در سده.
سال ۱۳۱7، مرکز اسناد اصفهان.
13- راجع به سنگ‌های مقابر قدیمی سده.
سال ۱۳۱7، مرکز اسناد اصفهان.
14- ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات پیرامون ک‍ش‍ف دو خ‍م‍ره ، توسط اه‍ال‍ی اس‍ف‍ری‍ز.
سال ۱۳۱8، آرشيو ملي ايران
در سال ۱۳22 پ‍روف‍س‍وری آم‍ری‍ک‍ای‍ی، جهت تحقیق در ب‍اره ف‍ره‍ن‍گ و ک‍ش‍اورزی منطقه وارد سده می شود و شهرداری همکاریهای لازم را برای انجام مطالعاتش با وی انجام می دهد.
ظاهرا اولین بنایی که در فهرست آثار ملی ایران ثبت می شود ایوان گزیها است که در سال 1349 اتفاق می افتد. ایوان در مجاورت امامزاده سید محمد(ص) واقع است. همزمان با ثبت این اثر اقدامات اولیه برای احداث دانشگاه صنعتی در زمین های مجاور در حال انجام بوده است و ممکن است این ثبت به شکلی به این موضوع مربوط باشد. خوشبختانه در دهه های اخیر تعداد ی از بنا ها شامل حمام ها، خانه ها و مساجد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده اند..
در اواخر دهه 1370 و اوایل دهه 1380 چند خانه تاریخی سرتیپ، مجیر و نیز برج کبوتر توسط شهرداری و همکاری ورثه تملک و عملیات ترمیم و باز سازی آنها شروع گردید که این اقدامات تحولی در توجه به آثار تاریخی و میراث گذشتگان به حساب می آید. البته این رویه در دهه 1390 توسط شهرداری ادامه یافت به گونه ای که در حال حاضر خانه های تاریخی چندی و برج کبوتر دستگرد و عصارخانه از بناهای تاریخی با ارزش شهر محسوب می شوند.
افتتاح دفتر میراث فرهنگی در خمینی شهر
با وجود ای پیشینه غنی و ابنیه تاریخی پر بها و داشتن بناهای تاریخی متعدد که تعداد آنها را کارشناسان بیش از دویست باب ذکر کردهاند، شهر سالها از داشتن حتی یک دفتر نمایندگی محروم بود. در غیاب میراث فرهنگی آثار متعددی از جمله قلعه جویآباد، خانه آقا علیاکبر، حسینیه گاردر و تعدادی از حمام ها و خانه های قدیمی تخریب شد. به علاوه بسیاری از صنایع دستی تعطیل و به فراموشی سپرده شدند. صنایع دستی که طبق نوشته ای در نیمه دوم دهه 1330 صدها کارگاه فعال در خانه ها داشته است. عاقبت دفتر نمایندگی میراث فرهنگی شهرستان با حضور مسوولان استانی و شهرستانی وقت در محل خانه تاریخی مجیر 28 فروردین سال 1390 افتتاح گرديد. در این مراسم هدف از تاسیس این نمایندگی در دومین شهر پر جمعیت استان و با پیشینه تاریخی کهن و با آثار به ثبت رسیده، حفاظت از ميراث فرهنگی شهرستان و حفظ، صنایع دستی اعلام شد.