ریشه نام سده
ساده ترین ریشه ای که برای نام سده به نظر می رسد همان تشکیل از سه روستای نزدیک بهم خوزان، فروشان و ورنوسفادران است. پیش از معمول شدن عنوان سده این مجموعه را در کتابها قرای ثلاثه می نامیدند. با این وجود وجه تسمیه سده را چنین می توان جمع بندی کرد:
1-نظر مشهور که همان اتصال سه ده فروشان، ورنوسفادران و خوزان و تشکيل سده.است.
2-نظر بعضي نويسندگان که عقيده دارند اين شهر محل برگزاري جشن باستاني سده بوده است و دليل آن را نزديکي آتشگاه به اين شهر مي دانند. بر پایه این نظر مردم شهر مهرين ( ماربين ) در شب سذگ به اطراف شهر رفته، دود بر مي انگيختند تا دفع مضرات کنند. لذا احتمال دارد به اين دليل، اين منطقه بعد ها سده ناميده شده باشد.
3-نظر بعضي نیز بر این است که در این منطقه سه دژ، کهندژ، گاردمير و دژيمير وجود داشته است که در هر يک از آنها يکي از قهرمانان کياني زندگي مي کرده است. بنابراین نام منطقه سه دژ بوده که به مرور زمان به ( سده) تغيير پيدا کرده است.
پیشینه و ریشه نام اماکن سده
دبستان اسلامی
اولین دبستان به سبک نوین در سده به همت حاج میرزا ابوالحسن سیادت (عمادالشریعه)در سالهای نخستین قرن 14 در در محکه تاسیس شد. در واکنش به عوام که اینگونه مدارس را ضد دین می دانستند این دبستان را «دبستان اسلامی» نامیدند.
منبع: شاهین، محمدعلی(1396)، هزارسال خمینی شهر،اصفهان، گفتمان اندیشه.ص235.
مریضخانه سده
در حدود سال 1306 زمینی توسط یکی از تجار آن زمان حاج قنبر زهتاب جهت بیمارستان اختصاص و ساختمانی در آن احداث شد. تاسیس بلدیه در سده همزمان با پایان ساختمان مریضخانه شد و از آنجا ساختمان مناسبی برای بلدیه در شهر وجود نداشت بلدیه درآن مستقر شد. .مردم به این دلیل آنرا شهرداری هم می نامیدند. در سال 1313 حکمران اصفهان پیگیر احداث مریضخانه سده شد. مدتی بعد بلدیه به ساختمان مستقلی در محله فروشان انتقال یافت و در دهه 1320 مریصخانه سده با ساختمان جدید افتتاح شد. به دلیل واقع بودن مریضخانه در محله خوزان مردم دیگر محلات به آن مریصختانه خوزان هم می گفتند که پس از تغییر نام سده به همایونشهر به بیمارستان همایونشهر معروف شد. در دهه 1360 پس از شهادت آیت اله عطاءاله اشرفی نام وی بر روی این بیمارستان گذاشته شد.
روزنامه اخگر شماره های 940 و1072و1063 .
شاهین، محمدعلی(1396)، هزارسال خمینی شهر،اصفهان، گفتمان اندیشه.
ورزشگاه سده
انجمن تربیت بدنی سده در سال 1336 تصمیم به ساخت ورزشگاه اصلی شهر گرفت. کلنگ ورزشگاه در بیابان های شمال شهر جایی که اکنون میدان قدس واقع شده با حضور مسوولان استانی به زمین زده و در نهایت در سال 1343 افتتاح گردید. این مکان در میان مردم به استادیوم معروف گردید. بعد از انقلاب و پس از برگزاری اولین راهپیمایی روز قدس که به این ورزشگاه ختم شد، ورزشگاه به قدس تغییر نام داد. شاهین، محمدعلی(1396)، هزارسال خمینی شهر،اصفهان، گفتمان اندیشه.صص 44و178و211.
دبیرستان عماد
برای اولین بار در سال 1318 کلاس اول متوسطه ضمیمه دبستان اسلامی دایر شد که با فراز و نشیب های روبرو گردید. اولین دبیرستان تا اسفند سال 1334 در مکانی استیجاری در ابتدای خیابان سده و سپس نزدیک چهارشنبه بازار دایر بود. در سال 1335 ساختمان دبیرستان آماده و دانش آموزان به آن مکان در خیابان امام شمال فعلی منتقل شدند. این دبیرستان به پاس خدمات میرزا ابوالحسن سیادت (عمادالشریعه)، عماد نامیده شد.
منبع: شاهین، محمدعلی(1396)، هزارسال خمینی شهر،اصفهان، گفتمان اندیشه.ص236.
ایستگاه عوارضی
با تاسیس بلدیه سده برای کسب در آمد برای شهرداری در ورودی های شهر مکان های در نظر گرفته شد که از کاروان ها و خودروهای ورودی و خروجی عوارض دریافت می کردند. این مکان ها به عوارضی معروف شدند. یکی از این ایستگاه ها در خیابان امیر کبیر فعلی و دیگری در ابتدای خیابان ورنوسفادران از سمت کوشکباج بود.
آب فشاری
با خشک شدن چاه های آب خانه ها و قنات ها، شهرداری در برخی از محلات شهر چاه های عمیقی احداث کرد که آب این چاه ها از طریق تلمبه های فشاری به بالای هدایت می شد و مردم با ظرف هایی مانند سطل فلزی آنرا به خانه ها منتقل می کردند. این چاه ها بین مردم به آب فشاری معروف شد.
باغ ملی
باغ ملی ترکیب زیبای است که برای باغ ها و بوستان های متعلق به تمام مردم به کار می رفته است. باغ ملی امروزه پارک خوانده می شود که کلمه ای فرانسوی است و معنی باغ وسیع پردرخت و در شکل( اسم )توقف اتومبیل ها و دیگر وسایل نقلیه را می دهد. با شروع به کار بلدیه در سده در منطقه وسیعی در بالادست محله ورنوسفادران درمنطقه ای روبروی بیمارستان ساعی فعلی از نبش خیابان پلیس تا قبرستان ورنوسفادران که آن زمان بیابان بود برای احداث فصای سبز و بوستان در نظر گرفته شد. دیوار کشی و نرده های آن اجرا ولی هیچگاه فضای سبز آن اجرا نشد و با گذشت زمان زمین های آن به ادارات و نهاد های دولتی واگذار گردید.
غورها
غور درلغت به معنی فرو رفتن، گودی، فرورفتگی و قعر هر چیز می باشد. در گذشته در مسیر نهرها مانند نهر گاردر مکان های بود که بخشی ازآب نهر که از زاینده رود سرچشمه می گرفت به داخل یکی از قنات ها مناطق مختلف می ریخت تا به این طریق میزان آب آن قنات را افزایش دهد. چندین غور در نقاط مختلف محلات سده وجود داشت از جمله در حوالی بلوار باغبان فعلی، اواسط بلوار شهید صدوقی فعلی و دنبال جوی گارد شرقی، حوالی در یخچال که این آخری به (غوردونه )بین مردم معروف بود که منظور (غوردهنو) بود چون بخشی از آب جوی گاردر در این مکان به قنات دهنو می ریخت.
مختره ها
برای دسترسی ساکنان محلات به آب در مسیر قنات ها، مادی ها و آب انبار ها بستگی به محیط جغرافیایی و نیز بستر عبور آب در نقاط مختلف کشور سازه های درست می شده است. این سازه ها زیر طاق، پا آب و مختره نامیده می شدند. در ماربین از عنوان مختره استفاده می شده است. مختره ها مکان های درکنار آب بوده اند که نسبت به مناطق همجوار گود بوده و دارای حصاری بوده اند و در آن لباس می شسته اند و حتی نقش غسالخانه داشته اند. در محلات مختلف از جمله حوالی قلعه آقا آنجا که قنات اسفریز به سطح می آمد و محله نو نزدیک شترگلو، مختره وجود داشت.
امروزه تنها نام مختره بر یکی دو کوچه در اسفریز و در خیابان شریعتی شمالی باقی مانده است.
ریشه نام
مختره از (مخ و تر و ه) تشکیل شده است. (مخ) پایین افتادگی زمین را گویند و (تر) همان است که اغلب با تازه به صورت تر و تازه به کار می رود و به معنای آب است و (ه) علامت نسبت است. و روی هم به معنی مکان دسترسی به آب است.
پیمانی لیلا، شناسنامه شهر را ورق بزنیم، دوهفته نامه فرصت(78 ) ص.6
