دانشنامه شهرستان خمینی شهر

مرتضی اشرفی ورنوسفادرانی
دوازده سال پیش وقتی برای دکتر جلال الدین کزازی(1) راجع به گویش سدهی و مردمان و موقعیت جغرافیایی شهرستان خمینی شهر صحبت می کردم، پرسید: آیا درباره این زبان پژوهشی شده؟
نفیا و اثباتا پاسخی در برابر سوال او وجود نداشت. سکوت من و نگاه رمزآلود او جرقه ای زد و آغازگر پژوهشی شد که نتیجه آن جمع آوری اکثر واژگان این گویش است.
اولین یاریگری که ذهنم را به خود مشغول نمود مرحوم اصغر حاج حیدری متخلص به خاسته بود. خدمتش رسیدم و ماجرا را برایش تعریف کردم. خاضعانه با لهجه مخصوص در حالی که دستش به کلاه، سرش به بالا و چشمش به زیر بود، گفت: چندین نفر به من مراجعه کرده اند ولی عملا کاری انجام نشده است. قول همکاری از او گرفتم و آستین بالا زده عزم را جزم کردم تا در یک تحقیق میدانی با مراجعه به مردم، تک تک واژگان را فیش برداری نمایم. حدود 600 برگه فیش تهیه شد. بعد از آن به استاد مراجعه کرده، شرح ما واقع را داده و آمادگی خود را برای جمع آوری واژگان این گویش اعلام نمودم.
ایشان ضمن تشویق مجدد به عنوان استاد مشاور قبول زحمت فرموده جناب آقای دکتر کورش صفوی زبان شناس معروف کشور که از اعضای هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی هستند را به عنوان استاد راهنمای بنده معرفی فرمودند. راهنمایی های سازنده ای از طرف این بزرگواران شد و دستور استاد راهنما بر این بود که فیش هایی را که تهیه می شد با توجه به دشواری تلفظ آوانگاری شود و معانی واژه ها در زیر هر واژه به زبان فارسی نوشته شود.
در گیر و دار جمع آوری فیش گاهی به پیران زنده دلی که علاقه وافری به این گویش داشتند مراجعه و از آن ها تحقیقاتی می کردم و کمک می گرفتم. از جمله روزی از مرحوم نور ا... نیک دل پرسیدم: آیا راجع به گویش سدهی پژوهشی انجام شده است؟ ایشان در جواب گفتند: استاد فروشی سال های پیش نزد من آمد و تحقیقی در این خصوص انجام داد (این تحقیق با عنوان پژوهش هایی درباره دستور زبان گویش سدهی در سال 1341 در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شماره دهم چاپ شده است.)
از مرحوم دکتر محمد جواد شریعت در این باره کمک خواستم فرمودند: راجع به گویش سدهی یک زبان شناس روسی سال های قبل تحقیقاتی انجام داده و واژگان آن را جمع آوری نموده است. روش کار پژوهشگر بدین صورت بوده که از پیرمرد یا پیرزنی می خواسته داستانی را به گویش سدهی تعریف کند و عبارات را با الفبای فونتیک می نوشته است. (ظاهرا این پژوهشگر ژوکوفسکی بوده است.)
باری واژگان به روش (عرصه ای یا میدانی) جمع آوری شدند (که به تدریج و به ترتیب حروف الفبا در این ستون ارائه خواهند شد.)
ترجمه هر واژه در زیر و آوانگاری آن در مقابل واژه آورده شده و چنانچه توضیح اضافی مورد نیاز بوده در ذیل آن آمده است.
چنانچه واژه ای دارای تلفظ مشکوک یا دو تلفظ متفاوت بود، سعی شد تلفظ صحیح و مشهور ضبط شود. گاه یک واژه در دو محله مختلف دارای دو تلفظ بود که جهت رعایت امانت داری هر دو تلفظ ضبط گردید.
واژگانی که در این پژوهش گردآوری شده اند به سه گروه تقسیم می شوند:
گروه اول واژگانی که فقط در چند محله قدیمی ورنوسفادران (باولگان، زاغ آباد، گارسله ،عمله کتی، کوشکباج، قسمتی از محله گاردر) رایج هستند و قسمت عمده واژگان این پژوهش اند.
گروه دوم واژگانی که در کل منطقه (خمینی شهر) رایج بودند. تعداد این واژگان کمتر از گروه اول می باشد.
گروه سوم واژگانی هستند که نه تنها در این شهرستان رواج دارند که در بعضی از مناطق دیگر نیز مورد استعمال بوده و در شرف نابودی هستند. علت گرد آوری این واژگان که تعدادشان از دو گروه اول کمتر می باشد عدم کاربرد آن ها و ترس از انقراض بوده است.
استاد ملک الشعرای بهار در کتاب سبک شناسی در جایی که بیم و هراس خود را از انقراض گویش ها بیان می دارد می گوید: "... امروز هم هنوز در انحاي ایران لهجه ها و شاخه های گوناگونی از زبان هایی از قبیل، سمنانی، نطنزی، گزی، کوپایی و ... وجود دارد که بدبختانه غالبا رو به انقراض می روند چنانچه زبان رازی و آذری و سکزی و خوارزمی تقریبا منقرض شده است..." سپس نام خاورشناسانی را که در لهجه های موجود امروزی ایران مطالعاتی کرده اند بر می شمارد که از جمله آن ها می توان به " گیگر"زبان های مرکزی ایران، "لریمر" یادداشت هايی راجع به لهجه های گبری فارسی جدید، "هادرک" راجع به زبان های اطراف اصفهان و "ژوکوفسکی" استادی در لهجه های ایرانی اشاره کرد.
بر اساس پژوهش به عمل آمده تحقیقات زیر نیز در گویش سده پیش از این انجام شده است:
• مقاله ای با عنوان مختصری راجع به زبان های ایرانی به قلم رودیگر اشمیت آلمانی در سال 1341 به زبان فرانسه.
• پژوهش هایی در باب دستور زبان گویش سدهی توسط دکتر فروشی که در سال 1341 در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شماره دهم به چاپ رسیده است.
نکته قابل درنگ این که بین گویش های سدهی، گزی، کوپایی، نطنزی و نایینی شباهت هایی در تلفظ واژگان وجود دارد. همچنین بعضی از واژگان این گویش در خوانسار نیز به کار می روند و نایینی ها به این زبان"بشه بوره" می گویند.
پس از گذشت چندین سال از انجام این پژوهش یکی از دوستان قدیم که علاقه وافری به حفظ آداب و رسوم، فرهنگ و گویش محلی شهرستان خمینی شهر دارد، از من خواست واژگان جمع آوری شده را در اختیار دوهفته نامه فرصت قرار دهم تا با همان سبک آوانگاری شده چاپ و منتشر نمایند. قرار بر این شد که هر بار واژگان یکی از حروف چاپ و منتشر گردد.

اوزون ولاتی
نمونه:
آچوچو یا اوچوچو w Ču /učučuĉ
بی دست و پا – بی عرضه
آچی čİ
نوزاد – کودک
یک بیت شعر ولاتی:
مون و تو هر دوتامون شیمه ربه محمودوا
جعده ای مون ایزیرا و جعده ای تو اوزورا
معنی بیت:
ما هر دو رو به محمود آباد می رویم
راه من از این سو و راه تو از آن سوست