ШЇШ�Щ�ШґЩ�Ш�Щ� Ш�Щ�ЫЊЩ�ЫЊ ШґЩ�Ш�

خانه تاریخی مجیر 

بنیان‌گذار: ابوالحسن‌خان مجیر

دوره تاریخی: قاجاریه

تاریخ ثبت آثار ملی ایران:24 اسفند 1383.

شماره ثبت: 11577.

مرمت: دهه 1380.

نشانی: خمینی ‏شهر، میدان شهدا، خیابان مدرس. کوچه شماره 16، شهیدان مجیری

تاریخچه:

در اوایل دهه 1380 حانه در حال تخریب ابوالحسن‌خان در اولین دوره شورای اسلامی شهر از مالکان توسط شهرداری خریداری شد. در آن شرایط طاق هشتی آن فرو ریخته و سردر خانه احتیاج به تعمیر داشت، قلیان کش‏خانه سقف نداشت، سقف بخش‏هایی از مطبخ تخریب شده و نخاله و آشغال زیادی روی هم انباشت شده بود. محیط مطبخ آن تاریک و دیوارها کاملا سیاه بود. سه تنور کنار هم وجود داشت که تخریب شدند. در انتهای سمت راست آن دربی احتمالا به خانه مجاور داشت. طبقه همکف درب بسار زیبایی داشت که گره چینی از نوع چغاچینی با اصلت صفوی بود ولی در جریان بازسازی درب نا‏پدید شد. از سال 1382 مرمت خانه با هزینه شهرداری توسط مرحوم استاد بهرام اولیکی(1396 – 1321)، از اهالی گز، یکی از قدیمی‏ترین مرمت‌کاران تجربی اصفهان شروع گردید.

بانی خانه

حاج ابوالحسن مجیری از بازرگانان و تجار تنباکو در زمان سلطنت ناصر‏الدین شاه، این خانه را در قریه اندان بنا نهاد. وی با رونق گرفتن کارش تصمیم به ساختن خانه‏ای مجلل گرفت. نقل است که. او می‏خواست بدون فروش املاک خود خانه را بسازد اما کم ‏آورد و ناچار مدتی بعد املاک هرستان خود را فروخت و خانه را کامل کرد. پس از اتمام خانه حاکمان و بزرگان سده و اصفهان‏ را به خانه دعوت و نا‏هار مفصلی داد. منقول است مرحوم سرتیپ سدهی در افتتاح این بنا حضور داشت. عده‏ ای از صاحب منصبان پس از آن به مجیر حسودی کرده و از او رو بر می‏گردانند. ابوالحسن هشت فرزند پسر داشت که البته هیچکدام به معروفیت پدر نشدند.

خاندان مجیر

در خصوص خاندان مجیر روایت قوی‏تر این است که در دوره فتحعلی‌شاه (۱۲۱۳ - ۱۱۵۱ خورشیدی) حاج محمد اندانی معروف به حاج مجیر بزرگ، گماشته منوچهرخان معتمد‌الدوله در اندان می‏زیست. وی فردی تاجر پیشه بود و به تجارت و کشت تنباکو‏ می‏پرداخت. گفته شده وی هفت باب خانه مجلل و اشرافی در اندان داشته است و دیوان‌خانه‌ وی مربوط به دوره صفوی بوده است. حاج‌ مجیر در قریه‏های اندان و جوی‌آباد مساجدی به نام خود بنا نمود و بانی مسجد مجیر او بوده است. حوزه اراضی که وی تحت کشت تنباکو داشته از جوی‌آباد تا اندان و فروشان بوده است. خانه مجیر متعلق به ابوالحسن خان مجیری نوه حاج ‌مجیر بزرگ است. (نامی) که یادداشت‏ هایی از وی در خصوص سده به جا مانده است در باره حاجی محمد‏خان مجیر نوشته است« حاجی محمد‏خان مجیر اندانی گماشته منوچهر خان بود و همه کاره اقبال‏ الدوله که از شاه لقب بر مجیر گرفته بود. مُلک و مَلِک را بنده نبود و بنده نوازی میکرد و چه بسیار رعیت داشت و دولت و مکنت بر تنباکو، در اندآن دیوان و ایوان داشت مشرف به مادی و آبادی و مسجدی فراخ بزرگ و سترگ».

احتمالا تاریخ فوت حاج محمد‏خان به سال 1286 قمری مطابق 1248خورشیدی است.

معماری خانه مجیر

خانه به گفته اهالی محل، حدود 5 جریب یعنی مساحتی در حدود 3 هزار و 750 متر مربع داشته ‏است. بنا شامل هشتی، باربند یا اصطبل، باغ‏ها و املاک و سکونتگاه است. بخش مسکونی آن شامل خرند بزرگ، اتاق‏های نشیمن، مهمان‏خانه، صفه تابستانی، تاسیسات چاه و آب، حوض خانه، فضا‏های خدماتی مثل حمام، تاسیسات مطبخ و انبارها ‏می‏باشد.

گرچه خانه در زمان ناصر‏الدین شاه بنا شده است ولی به نظر می‏رسد مطبخ از بقیه بخش‏ها قدیمی‏تر باشد و ممکن است قدمت صفوی داشته باشد. شاید بخشی از مجموعه خانه‏ های باشد که طی 200 سال در این محل ساخته شده و در زمان ساخت خانه مجیر به آن اضافه شده است.

خانه ویژگی‏ های معماری زمان ناصر‏الدین شاه را دارد. در آن از قوس ‏های پردالی استفاده شده و آفتاب شکن‏ ها و پنام‏ها و کوربند‏ها حذف شده است. دیوار‏های آن برهنه و یکنواخت است و هیچ پنجره‏ای به کوچه باز نمی‏شود که از مشخصات خانه ‏های سدهی است. خانه در داخل دارای جلوه‏ های‏ معماری متعددی است. از لحاظ ارسی‏ها و تالار تشریفات و گچ بری‏ها شبیه عمارت مشیر دیوان سنندج است و حوض آن با حوض سنگی قلعه الیشتر شباهت زیادی دارد. روشنایی، گرمای زمستان و خنکی تابستان بیشتر از طریق عوامل طبیعی همچون نور خورشید و جریان هوا تامین می‏شد. آب آشامیدنی خانه مجیر به وسیله 7 عدد چاه تامین‏ می‏گردید. خانه مجیر از ورودی شامل این بخش‏ ها می‏‏باشد:

دروازه

دروازه خانه، چوبی دولنگه به عرض 180 و ارتفاع 230 سانت است، و با گل میخ‏ های آهنی بزرگ قرینه بر روی دو لنگه تزیین شده است. دو کوبه یک ویژه زنان و دیگری ویژه مردان برای خبرکردن ساکنان خانه بر روی آنها وجود دارد. درب با کلون1 قفل می‏شود.

هشتی

هشتی آن، هشت ضلعی است که چهار درب چوبی بزرگ از چهار سمت به آن باز می‏شود. درب غربی همان دروازه اصلی است. درب شمالی به باربند یا اصطبل، درب سمت جنوب به باغ‏ها و املاک و درب سمت شرق به خرند‏ راه دارد. درب سمت باغات حفظ شده اما باغی وجود ندارد. درگوشه ‏های هشتی چهار سکو با طاق قوسی تعبیه شده‏اند. سقف اصلی هشتی گنبدی شکل و توسط بادگیری به فضای بیرون راه دارد تا هوای هشتی را خنک کند.

خرند یا حیاط

خرند خانه محوطه بزرگ مستطیلی شکل با حوضی سنگی فواره‏دار در وسط است. پایین دیوار غربی و جلوی ایوانها و پنج دری‏ها با سنگهای هزاره‏ حجاری شده، پوشیده شده است. درختان باغچه‏ های آن از نوع انار است.

اطاق‏های اطراف حیاط

در سمت شمال و جنوب حیاط شش اطاق به شکل قرینه واقع شده است. در هر سو دو اطاق بزرگ پنج دری در وسط و دو اطاق کوچک در طرفین پنج دری‏ها قرار گرفته‏اند. اطاق‏ها حدود 60 سانت از کف حیاط بالاترند. مقابل چهار اطاق کوچک ایوانهای کوچکی وجود دارد. درب اطاق‏های کوچک به ایوان مقابل و درب اطاقهای پنج دری از دو سو به ایوانهای دو طرف باز می‏شود، ولی با این وجود اتاق‏ها از همدیگر مجزا هستند و از درون به همدیگر راه ندارند. اتاق‏ها و فضاهای اطراف حیاط دارای تزیینات گچ‏ بری است. اطاق‏ها دارای بخاریهایی است که با گل‏های زیبا نقاشی شده است. پنجره‏های گره چینی، نقاشی به صورت خطوط شیر و شکر در حاشیه بالای سقف از تزیینات به کار رفته در این بناست. در گوشه شمالی مجاور راه پله شاه نشین اطاقی قرار دارد که به مطبخ راه دارد و ظاهرا حویج خانه بوده است که البته با عیالوار شدن مجیر یکی از عروس‏هایش در آن زندگی می‏کرده است. راهرو باریکی در مجاورت راه پله‏های سمت جنوبی شاه نشین به قلیان کش‏خانه و حوض خانه وارد می‏شود و با درب کوچکی از زیر زمین مجزا می‏شود. از همین مکان نیز به بام راه وجود دارد. در شرق حیاط بنای دو طبقه‏ای ساخته شده که طبقه بالای آن به شاه نشین و هم کف آن به زیر زمین معروف است.

تالار شاه نشین

شاه نشین دارای یک اطاق پنج‏دری در وسط و دو اتاق سه دری در دو طرف آن است که به گوشواره معروفند همه این اطاق‏ها با همان تعداد درب به اطاق‏های پشتی راه دارند. طاقچه و طاقچه بلندهای متعددی در هر کدام از اطاق‏ها دیده‏ می‏شود. تالار دارای تزییناتی با گچبری‏های جالب و بخاری و اجاقی است که با گل‏های زیبا نقاشی شده است.

شاه نشین دارای نورگیرها و پنجره‏های مشبک رنگی و پنجره‏های کناری است و در جلوی آن ایوانی با ستون‏های بلند شبیه ستون‏های خانه سرتیپ با تزیینات گچبری شده دیده‏ می‏شود.

زیر زمین

در زیر شاه نشین فضایی پایین تر از حیاط وجود دارد که به زیر‏زمین معروف است.یک ورودی قوسی شکل یا درگاهی در وسط حیاط به این محوطه وصل می‏شود. در دو طرف این درب دو ردیف چهارتایی پنجره مشبک کاشی‏کاری شده به چشم ‏می‏خورد که نور به داخل ‏می‏دهد. پس از ورودی راهرو باریکی است که پنج درگاه مشابه قوسی شکل آنرا به یک محوطه با کف کاشی شده وصل‏ می‏کند. محوطه میانی با همین تعداد درگاه به محوطه پشتی وصل می‏شود. دو درگاه دیگر در سمت شمال و جنوب، راهرو اولیه را به دو فضای دیگر راه می‏دهد. درگاه سمت شمال راهرو را، به یک فضای دو قسمتی متصل می کند که این فضا هم به محوطه پشت حویج خانه و مطبخ متصل می‏شود. در مطبخ بزرگ آن چاه آب و چند تنور پخت نان وجود داشته که محوطه مطبخ آن حفظ شده است. در گاه سمت جنوب هم به فضای دو قسمتی قرینه فضای سمت شمالی وارد می‏شود. این فضا به قلیان کش‏خانه راه دارد.

منابع:

مشاهدات نگارنده

شاهین محمدعلی، پیمانی لیلا، راویان ماربین، جلد اول، اصفهان، گفتمان اندیشه 1398.

عرب ورنوسفادرانی، اصغر، مقاله ماربین دیار گمشده، ماربین در اوایل قاجار، هفته‏نامه صبح اندیشه.

• تصاویر