خانه های تاریخی خمینی شهر
در نوشته ای از اواخر قاجار که از فردی به نام(نامی) آمده است:«... و اول کوچه کوشکباج از آن حاج رحیمخان است که ده خانه دارد با تالار و هشتی و هشت در بهشت و قطعه ای از بهشت. در این ولایت ندیدم کوچهای باشکوه تر از این کوچه و...».که نشان از وجود خانههای باشکوه در منطقه دارد. امروزه تعدادی ازآنها باقی مانده است. به گفته کارشناسان میراث بیش از 80 باب آنها شناسایی و تعدادی در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این بناها که به خانه های تاریخی معروف هستند، عموما متعلق به دوره قاجار و گاه بخشهایی از آن از دورههای پیش از قاجار است. خانه های منطقه درون گرا هستند به این معنی که با دیوارهای بلند محصور شده و مشخصات درون خانه از بیرون مشخص نیست. با وجود شباهت معماری کلی بناها با همدیگر، تعدادی از آنها خانه های اعیانی هستند که از نظر مساحت و امکانات و تزیینات با بناهای معمولی بسیار متفاوت میباشند که البته خانه های اعیانی نیز همه در یک حد نمیباشند.
برخی از این خانه ها علاوه بر قدمت بنا، ارزش معنوی نیز دارند. از اوایل دهه 1380 تملک تعدادی از این خانه ها توسط شهرداری شروع گردید و به تدریج مرمت شدند. تا زمان نگارش کتاب خانه های سرتیپ سدهی، مجیر، زهتاب، میردامادی، ملکزاده و سهمی از خانه دایی رحیم و عماد سیادت به تملک شهرداری خمینیشهر در آمده است. چند باب از این خانه ها نیز توسط مالکین مرمت شده است. پیش از این اقدامات تعدادی از خانه های مجلل تخریب شده و اکنون نامی ازآنها باقی مانده است. خانه تاریخی میرعنایت، از شاهکارهای معماری دوره قاجار، تالار علیاکبر، سردر خانه حاجهاشم (دوره صفویه) و سر در خانه حاج آقا امام از جمله آنهاست.
تعداد دیگری از این خانه ها نیز در تملک مالکین آنها میباشد. از بین آنها خانهای در میدان امام و خانه زهتاب توسط مالکان مرمت شده است.
هفت دست خانه ها
در بررسی پیشینه خانههای قدیمی در شهر، به اشخاص متمول و صاحب نفوذی برخورد می کنیم که گفته میشود هفت دست خانه در محل خود ساختهاند. برخی از این افراد عبارتند از:
میریوسف که هفت خانه در مسیر ورودی محله گارسله از بیرون آبادی به محله ساخته بود.
مجیر بزرگ که هفت باب خانه در محل اندان داشت.
سرتیپ سدهی که هفت باب خانه در محل فروشان ساخت و معروفترین آنها دیوانخانه سرتیپ است و امروزه به یک جاذبه گردشگری در شهر تبدیل شده است.
مختارهای خوزان که آنها نیز چندین خانه در یک منطقه بنا کرده بودند.
فردی به نام حاج رحیم خان سدهی که چندین باب خانه در محله کوشکباج ساخته بود.
خان خوزان که تعدادی خانه در یک منطقه با کاربردهای متفاوت داشته است. برخی از آنها برای اقامت زمستانی و برخی اقامت تابستانی بودهاند وحتی خانهای برای مواقع ناامنی در این مجموعه بود.
زهتابهای خوزان که چندین خانه در راسته زهتابها داشتند و برخی از آنها هنوز باقی است.
این خانه ها معمولا بزرگ و تو در تو بوده، یعنی به همدیگر راه داشته است. شاید دلیل اصلی ساخت چنین خانههایی، زندگی یک خانواده در کنار هم و نیز برقراری امنیت برای اهالی یک خاندان بوده است.
1- خانه سرتیپ سدهی
از بناهای دوران قاجار است و دارای تالار، حوضخانه، نارنجستان، اتاق های سه دری و پنج دری، چایخانه و برج مراقبت می باشد.
2- خانه مجیر
مساحتی حدود 3750 متر دارد، اواخر دوران قاجار ساخته شده و دارای حیاطی وسیع با حوضی سنگی و اتاق های نشیمن و مهمان خانه و صفه تابستانی و بهارنشین است. همچنین زیر زمین بزرگی در زیر فضای آن وجود دارد که اطراف آن را نورگیرهای مشبک فرا گرفته است.
خانه های تاریخی تخریب شده
هر سال از گوشه و کنار کشور خبر تخریب یکی از آثار تاریخی به گوش می رسد و در این میان نیز خمینی شهر از آن استثنا نیست. با گذشت زمان تعدادی از خانه های با ارزش شهر تخریب شده اند که اکنون بزرگترها خاطراتی از آنها برای کوچکترها تعریف می کنند. خانه تاریخی میرعنایت (از شاهکارهای معماری دوره قاجار)، تالار علی اکبر، سر در خانه حاج هاشم (دوره صفویه) و سر در خانه حاج آقا امام از جمله آنهاست.
آثار و فواید و کاربردهای خانه های تاریخی
تجارب شهرستان های دیگر از جمله کاشان و نیز خانه سرتیپ سدهی و مجیر نشان می دهد که شناسایی و مرمت و سر پا نگه داشتن خانه تاریخی کاربردهای متعددی برای شهرستان دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود:
1- حفظ میراث
خانه های تاریخی جزو هویت هر منطقه بوده و بیانگر گوشه هایی از تاریخ آن شهرستان است و تنها به همین دلیل حفظ و حراست آن ها لازم و ضروری می باشد چراکه نسل های فعلی از طریق میراث ملموس همانند این خانه ها که روزی محل سکونت افراد از جمله مشاهیر و بزرگان و شاهد حوادث و اتفاقات گوناگون بوده اند، می توانند با پیشینه و میراث معنوی خود آشنا شوند. بدون شک کسی که وارد خانه ای می شود که نام کسی بر روی آن است به دنبال آن خواهد بود که وی را بشناسد و پی ببرد که این شخص چه نقشی در جامعه خودش ایفا کرده و شرایط آن زمان چه بوده است؟
2- قابلیت تبدیل به موزه های مختلف
خانه های تاریخی می تواند برای برپایی موزه های مختلف مثل موزه مردم شناسی، مشاهیر، مشاغل سنتی و غیره مورد استفاده قرار گیرد مانند آنچه در بخشی از خانه سرتیپ و خانه مجیر اتفاق افتاده است تا به این ترتیب میراث گذشتگان حفظ و ارتباط بین نسلی قوام یابد.
3- جذب گردشگر
وجود خانه های تاریخی در هر منطقه ای می تواند پای گردشگران و مسافران را به آن محل باز کند ورود گردشگران خود فواید متعددی چون رونق اقتصادی و آشنایی دیگران با فرهنگ و تمدن منطقه را در بر دارد.
4- قابلیت آموزش
خانه های تاریخی به تنهایی و آنچه در آن ها گرد می آید مثل موزه ها و نمایشگاه های مختلف برای مقاصد آموزشی از مهد کودک تا دانشگاه کاربرد دارد. دانش آموزان و دانشجویان ضمن حضور در چنین خانه هایی می توانند آموزش های مختلف از جمله آشنایی با گذشته تا عکاسی و نقاشی و معماری را فرا بگیرند.
استفاده های جنبی
برپایی نمایشگاه های موقت متنوع مثل عکس، کاریکاتور، صنایع دستی و برگزاری جلسات ادبی و هنری در خانه های تاریخی امروزه شناخته شده و حتی در دیار خودمان هم تجربه شده است که هم زمان می تواند اهداف چند گانه ای را دنبال کند.
