خانه سرتیپ امینی سدهی
بنیانگذار: سرتیپ محمدحسین خان امینی سدهی
دوره تاریخی: قاجار
تاریخ ساخت: 1276 خورشیدی
شماره ثبت آثار ملی: 5444
مرمت توسط شهرداری: دهه 1380
بهره برداری: بهمن 1388
نشانی: خمینی شهر بلوار، توحید، کوچه شماره
خیابان امام جنوبی کوچه شهید نقدی
شماره تلفن: 3515770
تاریخچه خانه:
مالک و بانی اصلی این مجموعه خانهها محمدحسین خان امینی، مشهور به سرتیپ سدهی متولد سال 1242 خورشیدی است. وی سرهنگ نظامی ناصرالدین شاه از سال 1264 خورشیدی و سرتیپی فوج جلالی دستگاه نظامی ناصرالدین شاه از سال 1274 خورشیدی بود. سرتیپ در 28 بهمن 1305وفات یافت و بنا بر وصیت، در کربلا، مدفون شد. کتیبه سر در ورودی خانه ساخت آنرا سال 1315 هجری قمری مطابق سال 1276 خورشیدی نشانمیدهد و با استناد به کتیبهای که درشاه نشین قرار دارد میتوان نتیجه گرفت که ساخت این بنا به احتمال زیاد طی یک سال صورت گرفته است. بنابر این محمدحسین خان آنرا پس از رسیدن به درجه سرتیپی در دوران ناصرالین شاه بنا نهاده است.
گمان می‌رود افراد بسیاری در ساخت این بنای با شکوه دخیل بودهاند و چند گروه همزمان فعال بوده و هر قسمت را یکی از این گروهها طراحی و بنا نهاده است. مساحت مجموعه به 3 هزار و 800 مترمربع می‌رسد.
این خانه با شکوه که از دهه 1360 در معرض بی توجهای وتخریب قرار گرفت با تلاشهای دکتر مظفر امینی به عنوان متولی وراث مرحوم سرتیپ امینی با شروطی در نهایت در اختیار شهرداری خمینیشهر قرارگرفت تا آنرا مرمت و در معرض دید عموم و امور فرهنگی قرار دهد1
مجموعه در محله لادره فروشان واقع و دارای هفت خانه است و از این هفت خانه فقط دیوانحانه مرمت شده است.
معماری
درب اصلی ورودی خانه از جنس چوب است پس از این درب هشتی وجود دارد که بر دیواره آن، کاشی‌هایی نصب شده است که روی آنها عبارات:« دیوانخانه سرتیپ حاج محمدحسین خان امینی سدهی، فرمانده فوج جلالی قشون تحت امر ناصرالدین شاه قاجار » نوشته است. هشتی با یک دالان دراز به محوطه چشم نواز متصل می شود. این خانه به صورت چهارفصل طراحی شده و دارای زمستان نشین و تابستان نشین است. بخش زمستان نشین با اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری به طور قرینه رو به روی بخش تابستان نشین، در آن‌سوی حیاط مرکزی واقع شده است.
بنا از خشت خام و آجر در جهت شمالی، جنوبی ساخته شده و شامل چند خانه، دیوانخانه، حمام، حسینیه و امکانات روز آنزمان است. معماری آن نمونه واضحی از معماری دوره قاجار است که با مهارت خاصی ساخته شده است. شكل بیرونی آن شباهت بسیاری با عمارت باغ ارم شیراز دارد. تأمین روشنایی، گرمای زمستان و خنكی تابستان بیشتر از طریق عوامل طبیعی همچون نور خورشید و جریان هوا بوده است.
حمام اختصاصی، نارنجستان، میدان اسب‌دوانی و ظرفشورخانه از بخشهای دیگر خانه هستند.
نارنجستان اطاقی بوده که درختان نارنج در آن کشت می‌شده و چون گلخانه‌ای زیبا محل پذیرایی از میهمانان بوده است.
جنوب خانه میدان اسب دوانی قرار داشته است که در زمان مرمت درحتانی در محوطه آن کاشته شده است. دور تا دور میدان طاق‌نماهایی وجود دارد که آبخور اسب‌ها بوده است. حمام خصوصی در پشت نارنجستان واقع است که نمونه توجه به ایجاد بخشهای خدماتی است.
یکی از بخشهای منحصر به فرد خانه سرتیپ ظرفشورخانه است. در آن زمان ظرف‌ها در حوض وسط حیاط شسته می‌شدند و معمولاً مکان اختصاصی نداشتند. از محاسن ظرفشورخانه ، حفظ زیبایی و جلوه حوض محوطه خانه است.
شاه نشین
از بخشهای بسیار زیبا و چشم‌نواز خانه، شاه نشین آن است که در شمال آن واقع میباشد. شاه نشین بالاتر از کف حیاط ساخته شده وایوانی در مقابل آن قرار دارد که با چند پله وسیع به کف حیاط می‌رسد. سقف ایوان بر روی ستون‌های گچبری شده با سرستون‌های برگ کنگری قرار گرفته است.
تالار شاه نشین دو اتاق در طرفین دارد و با آئینهکاری، نقاشی و گچبری تزیین شده است. سقف شاه نشین بسیار بلند اما طراحی آن تخت است تا از رانشش جلوگیری شود. سقف منقوش به پارچه‌هایی شبیه به کاغذدیواری است که از روسیه وارد شده است. در بالای قسمت شاه نشین برج نگهبانی این مجموعه قرار دارد.
در اطاق سمت راست شاه نشین، یک شومینه بسیار زیبا قرار دارد و در سمت چپ به یک فضای تقسیم است که از طرفی به اتاق خواب سرتیپ و از طرف دیگر به حوض‌خانه متصل می‌شود. طراحی اتاق خواب نیز از آن جهت حائز اهمیت است که در معماری سنتی ایران، فضاها بدون عنوان طراحی می‌شدند و هر فضا قابلیت آن را داشت که اتاق‌خواب، پذیرایی، غذاخوری، درس و... باشد. اما در خانه سرتیپ اتاقی وجود دارد که برای کاربری خواب طراحی شده است. اتاق خواب در نزدیک حوض‌خانه
واقع است.
حوض‌خانه
حوض‌خانه یا دیوانخانه مکانی بوده که رعایا برای حل مشکلات نزد سرتیپ ومقامات می آمدند . در واقع کارهای دیوانی و اداری در آن صورت میگرفت. سقف حوض‌خانه بسیار بلند و از سقف شاه نشین بلندتر است. حوض‌خانه با چند پله به محوطه پایین‌تری می‌رسد. معماریهای ذکر شده به خنک کردن آب و هوا کمک می‌کند. نورگیری از سقف در این بخش از خانه وجود دارد که تاثیر پذیرفته از معماری غربی است.
تزئینات
در بخشهای مختلف خانه سرتیپ هنرمندان مختلف نجار، نقاش، حجار، آیینهکار و گچکار مناظر زیبایی خلق کردهاند. این آثار چشم نواز و زیبا شامل گچبری، گره چینی، نقاشی، منبتكاری، آئینهكاری و حجاری‌است که جلوه های آن در نقاشی روی دیوارها، گچ‌بری‌های برجسته روی ستون‌ها و گره چینی روی دربها و حجاری‌های ظریف و زیبا مشاهده می‌شود.
پی نوشت:
1- دکتر مظفر امینی در خصوص روند و انگیزه واگذاری این بنای با شکوه به شهرداری چنین نوشتهاند:
« در پایان دهه 1360 و در سالهای آغازین دهه 1370 متوجه شدم که قصور و کوتاهی در نگهداری از بنا وجود دارد، به نحوی که بنای اصلی این مجموعه در شرف تخریب است. به مسئولان بسیاری در اصفهان و خمینیشهر مکرراً مراجعه کردم تا در نهایت موجب اخذ تعهداتی از تعدادی از ورثه ساکن در آن جهت حفظ و حراست از بنا و عدم تخریب آن، توسط مراجع ذیربط شد. در نهایت تنها راهی که به نظرم برای حفظ و مرمت بنا رسید هبه کردن آن توسط تعدادی از وراث به شهرداری بود. تا با شریک شدن شهرداری در مالکیت آن، هم بنا حفظ و نگهداری شود و هم استفاده بهینه از آن بشود.
از این رو تعدادی از ورثه به شرح زیر، قدرالسهم مالکیت خود را به شهرداری، مشروط به دو قید، هبه کردند. این واگذاری ها همه با دستخط اینجانب و امضای آنان است. دو شرط قید شده عبارت بود از:
۱. ثبت بنا به نام مرحوم سرتیپ حاج محمدحسین خان امینی سدهی.
۲. اختصاص بنا به امور عام المنفعه فرهنگی.
واگذارکنندگان که جملگی به اینجانب در واگذاری و نظارت بر امور نگهداری و استفاده از بنا وکالت دادهاند عبارتند از:
۱. زنده یاد خانم امیندخت امینی، فرزند مرحوم حاج محمدحسن خان، پسر بزرگ سرتیپ.
۲.زنده یاد دکتر امیناله خان امینی.
۳. زنده یاد خانم فرنگیس امینی.
۴. زنده یاد خانم فردوس امینی.
جملگی فرزندان مرحوم حاج عبداله خان، پسر دوم سرتیپ.
۵. آقای امیرحسین خان امینی.
۶. زنده یاد همایوندخت امینی، هر دو نفر فرزندان حاج سیف اله خان سومین پسر سرتیپ.
جمع مالکیت این ۶ نفر معادل سه دانگ از کل مالکیت دیوانخانه و زمین های آن بود.
شهرداری پس از این واگذاری و در هیئت مالکِ نیمی از این بنای تاریخی، با سایر ورثه به مذاکره نشست و به نوعی رضایت آنها را برای واگذاری (فروش) حق مالکیت شان جلب کرد.
فرایند شرحی که دادم از زمان شهرداری آقای نفری شروع شد و در بهمن ۱۳۸8 طی مراسمی بهره برداری از این بنا و موزه مردم شناسی آن آغاز شد. ».
