دانشنامه شهرستان خمینی شهر

شهر درچه

پیشینه

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران مربوط به اوایل قرن 14 در مورد درچه آمده: «درچه پیاز، دهی است از دهستان اشترجان بخش فلاورجان شهرستان اصفهان، واقع در 7هزارگزی شمال خاوری فلاورجان و 3 هزار گزی شمال راه شهرکرد به اصفهان، با 7913 تن سکنه، آب آن از زاینده رود و قنات و راه آن ماشین رو است» (فرهنگ جغرافیایی ایران ج 10).

محمد مهریار آنرا همراه گزین(جزین) ازآبادی های بزرگ و آباد ماربین ذکر کرده است مهریار، محمد، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان، فرهنگ مردم، 1382، ص380.

ولگان، ولاشان و دینان که اکنون از محلات شهر درچه هستند در طومار شیخ بهایی از آبادیهای ماربین ذکر شده اند.

موقعیت جغرافیایی

درچه در حاشیه زاینده رود از آبادی های جنوب غربی منطقه ماربین همجوار با ولگان، ولاشان، دینان، تیرانچی و ناژوان است. کوه آتشگاه در شمال شرقی آن قرار دارد. با افزایش تدریجی جمعیت این منطقه با دیگر آبادی های همجوار به شهر درچه تبدیل و شهرداری آن درسال ۱۳۴۵ خورشیدی تأسیس شد.

با تشکیل شهرستان شهر درچه بعد از خمینی شهر بزرگترین شهر، شهرستان خمینی شهر محسوب می شود. در سال 1335 جمعیت آن 7024 نفر، در سال 1345 حدود 9419 نفر، در سال 1355 حدود 14412 نفر، در سال 1365 حدود 28211 نفر، در سال 1375 در حدود 33347 نفر، با 7630 خانوار بوده است. جمعیت درچه در سال 1395 به حدود 48000 نفر رسیده است. این شهر در جنوب خمینی شهر و غرب شهر اصفهان و هم مرز با شهرداری های مناطق 9 و 13 آن قرار گرفته است. مختصات جغرافیائی آن 51 درجه و 33 دقیقه و 3 ثانیه طول شرقی و 32 درجه و 24دقیقه و 45 ثانیه عرض شمالی می باشد. درچه از طرف شمال به جاده اصفهان، نجف آباد، از شرق به محدوده قانونی شهر اصفهان، از طرف جنوب به اتوبان ذوب آهن و محدوده قانونی شهرستان فلاورجان و از غرب به روستای تیرانچی محدود می شود. کوه‌سفید (کوه شیری) در جنوب شرقی و کوه دنبه در غرب آن واقع است.

درچه از محلات قدیمی شهر شامل، محله دُرّ، جزین، قلعه، سعادت آباد، شمس آباد، لورک، بلندیها، درب امامزاده، شمس‌آباد و مزارع اطراف آنها شکل گرفته و با گذشت زمان و افزایش روند مهاجرت به این شهر محلات آن نیز گسترش یافته و روستاهای دینان، ولاشان، احمد آباد، فودان و اسلام آباد به آن الحاق یافته اند. پایگاه خبری شهرداری درچه، http://dorcheh.ir /26 /

براتی، ابراهیم، درچه نگین زاینده رود، اصفهان، انتشارات کنکاش، 1387.

ریشه نام درچه

نام درچه در اصفهان بر روی سه منطقه با عناوین درچه پیاز، عابد و کلماران وجود دارد. در خرم آباد هم یک درچه به پسوند نرگسه وجود دارد. گاه درچه را دریچه هم آورده اند.برای ریشه واژه درچه این نظریات وجود دارد:

1-درچه از دری و چای تشکیل شده که در اصل کلمه ترکی است و به معنی جای که در چرخش رودخانه است می باشد.

2-هسته اولیه روستا، چشمه دُر بوده که روستای در حاشیه آن به نام روستای درچشمه شکل می گیرد و کم کم به درچه معروف شده است. در طومار شیخ بهایی به مادی دُراشاره شده است.

همان، صص24و25.

3- در به ضم اول به معنی گوهر است و واژه ای است که هم در عربی و هم فارسی وجود دارد. (چه) علامت تصغیر است که در مجموع به معنی دُر کوچک.می شود.

4- (دُر) مخفف و صورت دیگری از آذر است به معنی آتشکده و آتش کوچک .

درچه ای که یکی از شهرهای شهرستان است درچه پیازمی باشد و پسوندش به خاطرشهرت پیاز آن است.

مهریار، محمد، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان، فرهنگ مردم، 1382، صص 378 تا380.

پیشینه اماکن، محلات و گذر گاه های شهر درچه

احمدآباد

پیشینه

احمدآباد دهی از دهستانهای ماربین است که در 8 کیلومتری جنوب سده و 2 کیلومتری راه شوسته اصفهان به نجف آباد واقع است.جمعیت آن در سال 1385 برابر 2672 نفر بوده است. نام آن از نام ایجاد کننده آن یعنی احمد آمده است.

دینان

پیشینه

رزم آرا دینان را «دهی از دهستان ماربین بخش سده شهرستان اصفهان، با 1404 تن سکنه ذکر کرده است».( فرهنگ جغرافیائی ایران ج 10). در سرشماری سال1345 جمعیت آن به 1948 نفر رسیده است.

در سال ۱۳۸۵ دینان ۶۸۵۰ نفر جمعیت داشته و در هنگام نگارش این کتاب جمعیت آن حدود ۱۰۰۰۰ نفر ثبت شده است.

این منطقه در سال 1355 با جمعیت 2751 نفر به شهر درچه اضافه شده است.

موقعیت جغرافیایی:

دینان درجنوب باختری خمینی شهر و اصفهان و جنوب درچه، شمال جاده اصفهان فلاورجان و حاشیه جاده درچه به فلاورجان قرار دارد. روستایی هم نام آن در دهستان قهاب شمالی وجود دارد.

ریشه نام دینان

نظریات در باب نام دینان چنین است:

1- دینان ازسه جزء(دی) معادل ده و(ن و ان) است (ن) همان نون وقایه است برای سهولت تلفظ و (ان) علامت نسبت و کسرت است. همان، ص408.

2-دی به معنی زورگرفتن. دینان همان دینان پهلوی است به معنی مکانی که به زور گرفته شده. دینان نام دینی است. دین نام یکی ازایزدان زرتشتی هم هست. براتی، ابراهیم (1387)، درچه نگین زاینده رود، اصفهان، انتشارات کنکاش ص28

جزین

پیشینه

جزین قریه بزرگی است نزدیک اصفهان. این قریه باطراوت است و درختان و آب فراوان و جامع و منبر دارد. و مقبره مظفربن زاهد در آنجا است. (معجم البلدان ). دهی از دهستان اشترجان بخش فلاورجان شهرستان اصفهان بوده که برحسب آمار سال 1345، جمعیتی حدود 290 نفر داشته است.در منابع بعدی دهی از دهستان بخش ماربین با 1600 متر ارتفاع که زاینده رود در خاور آن جاری است آمده است. مناطقی با نام جزین در فردوس، بم، بجستان، نیریز و کشور لبنان وجود دارد. امروزه این منطقه یکی از محلات شهر درچه به حساب می آید.

ریشه نام جزین

جزین معادل گزین است و گزین مرکب از دو جزء (گز) و پسوند(ین) است. (گز) همان درخت گز است و (ین) علامت نسبت است. مهریار، محمد، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان، فرهنگ مردم، 1382ص 293.

فودان

پیشینه

فودان در برخی از منابع در زمره دیه های اشترجان آمده است. در سال 1345 جمعیت آن برابر 275 نفر ذکر گردیده. این منطقه اکنون یکی از محلات تشکیل دهنده شهر درچه می باشد.فودان در سال 1372 در حوزه شهر درچه قرار گرفت.

ریشه نام فودان

فودان معادل پودان و یا بودان است و از دو جزء (پو+دان) ترکیب یافته است.پو از دو جزء(پ یا ب) و (او) تشکیل شده و معادل ( به او) یعنی آب خوب است.(دان) صفت ظرفیت است و روی هم رفته یعنی جایی که آب خوب دارد. همان، ص 554 بودان نام روستایی در کرون تیران هم می باشد.

ولاشان

پیشینه

یکی از حدود 60 آبادی ماربین بوده است. قدیمی ترین نوشته که نام ولاشان در آن بیان شده است از مفضل بن سعد مافروخی ، قرن پنجم، در کتاب محاسن اصفهان است. حمدالله مستوفی،در۷۳۰ ق در کتاب خود می نویسد:«بلاشان. مرغزاری است به حدود اصفهان منسوب به بلاشان بن بلاش بن فیروز، از پادشاهان اشکانی» مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی تهران، ۱۳۶۳، ص 102.نام ولاشان حداقل دو جا در طومار منصوب به شیخ بهایی نقل شده است. نام‌های بلاشگرد، ولاش آباد و بلاشان نیز برای این منطقه استفاده شده است.

در هنگام تشکیل شهرستان خمینی شهر در زمره یکی از روستاهای ماربين وسطی آمده است و تا سال 1382 تنها روستای شهر درچه و از آن پس یکی از محلات شهر درچه محسوب شد.

موقعیت جغرافیایی

این منطقه آخرین نقطه در جنوب ماربین و شهرستان خمینی‌شهر محسوب شده و از غرب و جنوب غرب با دو شهر زازران و قهدریجان از توابع شهرستان فلاورجان، جنوب شرقی با کوه سفید (کوه شیری)، غرب، کوه قائمیه و شمال شرقی کوه آتشگاه هم مرز است. طول جغرافیائی ۵۱ درجه و ۳۲ دقیقه شرقی و عرض جغرافیائی ۳۲ درجه و ۳۷ دقیقه شمالی،داشته و با تهران ۴۸ ثانیه اختلاف زمان دارد. ولاشان در جنوب درچه، و در جاده درچه به فلاورجان و 15 کیلومتری جنوب غربی اصفهان قرار دارد. در سرشماری سال.1345 جمعیت آن1748 نفر و در سال1385 قریب 4455 نفر و در سال 1390 حدود ۷۰۰۰ نفر ذکر شده است. منطقه به سه محله لورک، گارنخود و ولاشان تقسیم می‌شود.ولاشان دارای چندین برج کبوترخانه است که اکنون ازآثار تاریخی به حساب می آید.

ریشه نام ولاشان

1-کلمه «بلاش» و «ولاش» دارای ریشه بسیار تاریخی بوده و کلمات فوق همراه با پسوندها و پیشوندهای مختلف در نقاط مختلف ایران روی تعدادی از دیه‌ها و شهرها گذاشته شده ‌است.

فردیناند یوستی(۱۹۰۷ٔ-۱۸۳۷) ایران‌ شناس آلمانی مولف (نام‌ نامه ایرانی) بلاش یا غالباً ولاش،را نام چندتن از شاهان اشکانی (ایران و ارمنستان) و ساسانی ذکر کرده که به صورت های مختلف در متون کهن آمده‌است (یوستی، ص ۳۴۴–۳۴۶). اما نامدارترین ایشان بلاش (ولگشی) یکم اشکانی (۵۱–۷۷ میلادی) است. آنها یک یا چند قریه ساخته‌، یا روستاهایی را آباد کرده‌اند که بعضاً به نام خودشان موسوم و معروف شده‌است. بنابراین ولاشان در اصل از نام بلاش اول اشکانی گرفته شده است گرچه ولاش ،از شخصيت های شاهنامه، هم می باشد.

2- کلمه ولاشان تحریف شده بلاشان است و از دو جزء (بلاش+ان) ترکیب یافته است.اما جزء اول نام بسیاری از شاهان اشکانی بوده است. همان، صص 849 و 50 برروی سنگ قبر های قدیمی کلمه بلاشانی در پسوند نام خانوادگی ثبت شده است.

ریشه نام گارنخود

از دو جزء (گار) و (نخود) تشکیل یافته است.(گار) واژه ای است که در بسیاری از کلمات مانند گاردر، گارسله به کار رفته و به معنی افتادگی و گودی زمین حتی به میزان کم است و در اینجا می تواند منظور زمین مشخصی باشد که در آن نخود کشت میشود. همان، صص 669 و70

ریشه نام لورک

لورک از سه جزء (لو) و (ر) و (ک) تشکیل یافته است. استاد مهریار (لو) را در لهجه متداول اصفهانی به معنی لب آورده است که با پذیرش آن می توان لورک را لبه کوچک معنی کرد. مهریار، محمد، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای همان صص722و723. ( ر.ج صحراهای سده).

ولگان

پیشینه

ولگان یکی از حدود 60 آبادی منطقه ماربین در شمال باختری درچه و همسایگی کرتمان و قلعه امیریه واقع بوده است. جمعيت آن را حدود 1200 نفر تخمين زده اند. اين ديه از دو مادی خير آباد و هرستان آب می گرفته است. ابوسعد، عبدالکریم بن محمد سمعانی، ادیب و تاریخ ‌نگار، برجستهٔ خراسانی در سدهٔ ششم هجری، می گوید:«ولگان محله ای است به اصفهان که در آنجا بازار بزرگی وجود دارد».در زمان حاضر جاده درچه منشعب از بلوار الغدیر از زمین های این منطقه گذشته و ولگان در شهر درچه ادغام شده و دیگر ده مستقلی نیست.

ریشه نام ولگان

ولگان در ترکیب باولگان از محلات ورنوسفادران هم وجود دارد استاد مهریارمعتقد است این واژه را به این صورت نمی توان معنی کرد چون بی شبه با واژه ول که در لهجه اصفهانی معنی منفی دارد مربوط نیست .اصل كلمه ولگان، ورگان بوده چون حرف( ل) با (ر) قابل تبديل است. ورگان به معنی مكانی است كه در آن قلعه ای با شكوه بوده است. همان، صص 855 و856.

امامزادگان حمیده و رشیده خاتون

این دوامام زاده از نوادگان امام موسی ابن جعفر (ع) بوده که مرقد مطهرشان در این شهر قرار دارد .

خانه آیت اله درچه ای

این خانه متعلق به آیت اله سید محمدباقر درچه ای (1302-1225خورشیدی) بوده است. وی فقیه، مرجع تقلید، روحانی اعتدال گرای شيعی و استاد آیت الله العظمی بروجردی بوده است. خانه روبروی حوزه علمیه قدیم بن بست شهید شریفیان واقع است.

برج های کبوتر ولاشان

تعدادی برج کبوتر در زمین های کشاورزی ولاشان در نزدیکی هم واقع شده است. در دوره صفوی در اصفهان در حدود ۳۰۰۰ برج کبوترخانه برای استفاده از فضولات آنها در کشاورزی وجود داشته‌است. تعداد از این برج ها در آبادیهای ماربین واقع بوده است که تعداد کمی از آنها باقی مانده و بیشترین تعداد آنها در محله ولاشان قرار دارد.

نقل از کتاب نام ها و نشانه ها، محمدعلی شاهین