خانه تاریخی مجیر
بنیان‌گذار: ابوالحسن‌خان مجیر
دوره تاریخی: قاجاریه
تاریخ ثبت آثار ملی ایران:24 اسفند 1383.
شماره ثبت: 11577.
مرمت: دهه 1380.
نشانی: خمینی شهر، میدان شهدا، خیابان مدرس. کوچه شماره 16، شهیدان مجیری
تاریخچه:
در اوایل دهه 1380 حانه در حال تخریب ابوالحسن‌خان در اولین دوره شورای اسلامی شهر از مالکان توسط شهرداری خریداری شد. در آن شرایط طاق هشتی آن فرو ریخته و سردر خانه احتیاج به تعمیر داشت، قلیان کشخانه سقف نداشت، سقف بخشهایی از مطبخ تخریب شده و نخاله و آشغال زیادی روی هم انباشت شده بود. محیط مطبخ آن تاریک و دیوارها کاملا سیاه بود. سه تنور کنار هم وجود داشت که تخریب شدند. در انتهای سمت راست آن دربی احتمالا به خانه مجاور داشت. طبقه همکف درب بسار زیبایی داشت که گره چینی از نوع چغاچینی با اصلت صفوی بود ولی در جریان بازسازی درب ناپدید شد. از سال 1382 مرمت خانه با هزینه شهرداری توسط مرحوم استاد بهرام اولیکی(1396 – 1321)، از اهالی گز، یکی از قدیمیترین مرمت‌کاران تجربی اصفهان شروع گردید.
بانی خانه
حاج ابوالحسن مجیری از بازرگانان و تجار تنباکو در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، این خانه را در قریه اندان بنا نهاد. وی با رونق گرفتن کارش تصمیم به ساختن خانهای مجلل گرفت. نقل است که. او میخواست بدون فروش املاک خود خانه را بسازد اما کم آورد و ناچار مدتی بعد املاک هرستان خود را فروخت و خانه را کامل کرد. پس از اتمام خانه حاکمان و بزرگان سده و اصفهان را به خانه دعوت و ناهار مفصلی داد. منقول است مرحوم سرتیپ سدهی در افتتاح این بنا حضور داشت. عده ای از صاحب منصبان پس از آن به مجیر حسودی کرده و از او رو بر میگردانند. ابوالحسن هشت فرزند پسر داشت که البته هیچکدام به معروفیت پدر نشدند.
خاندان مجیر
در خصوص خاندان مجیر روایت قویتر این است که در دوره فتحعلی‌شاه (۱۲۱۳ - ۱۱۵۱ خورشیدی) حاج محمد اندانی معروف به حاج مجیر بزرگ، گماشته منوچهرخان معتمد‌الدوله در اندان میزیست. وی فردی تاجر پیشه بود و به تجارت و کشت تنباکو میپرداخت. گفته شده وی هفت باب خانه مجلل و اشرافی در اندان داشته است و دیوان‌خانه وی مربوط به دوره صفوی بوده است. حاج مجیر در قریههای اندان و جوی‌آباد مساجدی به نام خود بنا نمود و بانی مسجد مجیر او بوده است. حوزه اراضی که وی تحت کشت تنباکو داشته از جوی‌آباد تا اندان و فروشان بوده است. خانه مجیر متعلق به ابوالحسن خان مجیری نوه حاج مجیر بزرگ است. (نامی) که یادداشت هایی از وی در خصوص سده به جا مانده است در باره حاجی محمدخان مجیر نوشته است« حاجی محمدخان مجیر اندانی گماشته منوچهر خان بود و همه کاره اقبال الدوله که از شاه لقب بر مجیر گرفته بود. مُلک و مَلِک را بنده نبود و بنده نوازی میکرد و چه بسیار رعیت داشت و دولت و مکنت بر تنباکو، در اندآن دیوان و ایوان داشت مشرف به مادی و آبادی و مسجدی فراخ بزرگ و سترگ».
احتمالا تاریخ فوت حاج محمدخان به سال 1286 قمری مطابق 1248خورشیدی است.
معماری خانه مجیر
خانه به گفته اهالی محل، حدود 5 جریب یعنی مساحتی در حدود 3 هزار و 750 متر مربع داشته است. بنا شامل هشتی، باربند یا اصطبل، باغها و املاک و سکونتگاه است. بخش مسکونی آن شامل خرند بزرگ، اتاقهای نشیمن، مهمانخانه، صفه تابستانی، تاسیسات چاه و آب، حوض خانه، فضاهای خدماتی مثل حمام، تاسیسات مطبخ و انبارها میباشد.
گرچه خانه در زمان ناصرالدین شاه بنا شده است ولی به نظر میرسد مطبخ از بقیه بخشها قدیمیتر باشد و ممکن است قدمت صفوی داشته باشد. شاید بخشی از مجموعه خانه های باشد که طی 200 سال در این محل ساخته شده و در زمان ساخت خانه مجیر به آن اضافه شده است.
خانه ویژگی های معماری زمان ناصرالدین شاه را دارد. در آن از قوس های پردالی استفاده شده و آفتاب شکن ها و پنامها و کوربندها حذف شده است. دیوارهای آن برهنه و یکنواخت است و هیچ پنجرهای به کوچه باز نمیشود که از مشخصات خانه های سدهی است. خانه در داخل دارای جلوه های معماری متعددی است. از لحاظ ارسیها و تالار تشریفات و گچ بریها شبیه عمارت مشیر دیوان سنندج است و حوض آن با حوض سنگی قلعه الیشتر شباهت زیادی دارد. روشنایی، گرمای زمستان و خنکی تابستان بیشتر از طریق عوامل طبیعی همچون نور خورشید و جریان هوا تامین میشد. آب آشامیدنی خانه مجیر به وسیله 7 عدد چاه تامین میگردید. خانه مجیر از ورودی شامل این بخش ها میباشد:
دروازه
دروازه خانه، چوبی دولنگه به عرض 180 و ارتفاع 230 سانت است، و با گل میخ های آهنی بزرگ قرینه بر روی دو لنگه تزیین شده است. دو کوبه یک ویژه زنان و دیگری ویژه مردان برای خبرکردن ساکنان خانه بر روی آنها وجود دارد. درب با کلون1 قفل میشود.
هشتی
هشتی آن، هشت ضلعی است که چهار درب چوبی بزرگ از چهار سمت به آن باز میشود. درب غربی همان دروازه اصلی است. درب شمالی به باربند یا اصطبل، درب سمت جنوب به باغها و املاک و درب سمت شرق به خرند راه دارد. درب سمت باغات حفظ شده اما باغی وجود ندارد. درگوشه های هشتی چهار سکو با طاق قوسی تعبیه شدهاند. سقف اصلی هشتی گنبدی شکل و توسط بادگیری به فضای بیرون راه دارد تا هوای هشتی را خنک کند.
خرند یا حیاط
خرند خانه محوطه بزرگ مستطیلی شکل با حوضی سنگی فوارهدار در وسط است. پایین دیوار غربی و جلوی ایوانها و پنج دریها با سنگهای هزاره حجاری شده، پوشیده شده است. درختان باغچه های آن از نوع انار است.
اطاقهای اطراف حیاط
در سمت شمال و جنوب حیاط شش اطاق به شکل قرینه واقع شده است. در هر سو دو اطاق بزرگ پنج دری در وسط و دو اطاق کوچک در طرفین پنج دریها قرار گرفتهاند. اطاقها حدود 60 سانت از کف حیاط بالاترند. مقابل چهار اطاق کوچک ایوانهای کوچکی وجود دارد. درب اطاقهای کوچک به ایوان مقابل و درب اطاقهای پنج دری از دو سو به ایوانهای دو طرف باز میشود، ولی با این وجود اتاقها از همدیگر مجزا هستند و از درون به همدیگر راه ندارند. اتاقها و فضاهای اطراف حیاط دارای تزیینات گچ بری است. اطاقها دارای بخاریهایی است که با گلهای زیبا نقاشی شده است. پنجرههای گره چینی، نقاشی به صورت خطوط شیر و شکر در حاشیه بالای سقف از تزیینات به کار رفته در این بناست. در گوشه شمالی مجاور راه پله شاه نشین اطاقی قرار دارد که به مطبخ راه دارد و ظاهرا حویج خانه بوده است که البته با عیالوار شدن مجیر یکی از عروسهایش در آن زندگی میکرده است. راهرو باریکی در مجاورت راه پلههای سمت جنوبی شاه نشین به قلیان کشخانه و حوض خانه وارد میشود و با درب کوچکی از زیر زمین مجزا میشود. از همین مکان نیز به بام راه وجود دارد. در شرق حیاط بنای دو طبقهای ساخته شده که طبقه بالای آن به شاه نشین و هم کف آن به زیر زمین معروف است.
تالار شاه نشین
شاه نشین دارای یک اطاق پنجدری در وسط و دو اتاق سه دری در دو طرف آن است که به گوشواره معروفند همه این اطاقها با همان تعداد درب به اطاقهای پشتی راه دارند. طاقچه و طاقچه بلندهای متعددی در هر کدام از اطاقها دیده میشود. تالار دارای تزییناتی با گچبریهای جالب و بخاری و اجاقی است که با گلهای زیبا نقاشی شده است.
شاه نشین دارای نورگیرها و پنجرههای مشبک رنگی و پنجرههای کناری است و در جلوی آن ایوانی با ستونهای بلند شبیه ستونهای خانه سرتیپ با تزیینات گچبری شده دیده میشود.
زیر زمین
در زیر شاه نشین فضایی پایین تر از حیاط وجود دارد که به زیرزمین معروف است.یک ورودی قوسی شکل یا درگاهی در وسط حیاط به این محوطه وصل میشود. در دو طرف این درب دو ردیف چهارتایی پنجره مشبک کاشیکاری شده به چشم میخورد که نور به داخل میدهد. پس از ورودی راهرو باریکی است که پنج درگاه مشابه قوسی شکل آنرا به یک محوطه با کف کاشی شده وصل میکند. محوطه میانی با همین تعداد درگاه به محوطه پشتی وصل میشود. دو درگاه دیگر در سمت شمال و جنوب، راهرو اولیه را به دو فضای دیگر راه میدهد. درگاه سمت شمال راهرو را، به یک فضای دو قسمتی متصل می کند که این فضا هم به محوطه پشت حویج خانه و مطبخ متصل میشود. در مطبخ بزرگ آن چاه آب و چند تنور پخت نان وجود داشته که محوطه مطبخ آن حفظ شده است. در گاه سمت جنوب هم به فضای دو قسمتی قرینه فضای سمت شمالی وارد میشود. این فضا به قلیان کشخانه راه دارد.
منابع:
مشاهدات نگارنده
شاهین محمدعلی، پیمانی لیلا، راویان ماربین، جلد اول، اصفهان، گفتمان اندیشه 1398.
عرب ورنوسفادرانی، اصغر، مقاله ماربین دیار گمشده، ماربین در اوایل قاجار، هفتهنامه صبح اندیشه.
