تعزیه به گونه ای نمایش مذهبی منظوم گفته می شود که درآن عده ای کاربلد در مناسبت های مذهبی به ویژه در جریان سوگواری های ماه محرم برخی از موضوعات مذهبی و تاریخی مربوط به اهل بیت را پیش چشم بینندگان بازآوری می کنند. پیشینه وریشه تعزیه مورد اختلاف است ، به مجلس یزید پس از واقعه61 ه.، به سوگ سیاوش در زمان ساسانیان (قرن 3ه.) یا به آزاد شدن عزاداری در زمان آل بویه (قرن 4ه.) یا به زمان صفویه (880 تا 1101 هـ.ش) یا به زمان زندیه (1144 هـ.ش) برمی گردد که آن چه مسلم است این نمایش در اوایل قاجاریه پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته و در قرون 11 تا 13 عمومیت بیشتری گرفته است .
پیشینه تعزیه در خمینی شهر
تعزیه در سده نیز در زمان قاجاریه رواج داشته است. قدیمی ترین تاریخ به دست آمده از تعزیه سده با سنگ نوشته در ورودی تکیه گارسله (1286ه.) 1248 شمسی مرتبط دانسته شده است. به نظر می رسد این سنگ نوشته به زمان ساختن تکیه برگردد و اجرای تعزیه پیش از آن نیز در این محل صورت می گرفته است. آنچه در تاریخ آمده است از موقوفات مرتبط مثلا توسط سرتیپ سدهی تکیه تعزیه خوانی (مدرسه سرپل) است که با اشاره به همین قدمت تعزیه در خمینی شهر را می توان به زمان ناصرالدین شاه قاجار نسبت داد. همچنین در تاریخ آمده است که محمدحسین سرتیپ سدهی از بانیان مشهور تعزیه در زمان خود بوده است. وقف یک باب باغ معنب و ملک مجاور به مساحت 4 جریب در نصرآباد در آبان 1240 خورشیدی، وقف حدود 30 جریب زمین در ارديبهشت 1267 و وقف یک قطعه ملک به مساحت 3 جریب و شش قفیز در قریه رنان در 26 آبان 1280 از جمله موقوفاتی است که برای تعزیه خوانی ثبت شده است.
استفاده از پشت بام و فضاهای خانه مجیری ها برای تعزیه در اواخر قاجار نیز از دیگر مواردی است که در تاریخ ذکر شده است. به جز اینها از وجود تکیه ها در سده می توان دریافت که سابقه تعزیه، دست کم سابقه ای 150 ساله است. می گویند از باغ وحش ظل السلطان شیر واقعی برای اجرای تعزیه می آورده اند که نمایش، طبیعی تر به نظر برسد. سیدعبدالباقی (شخصیت اول تعزیه کشور) نیز در قبرستان درب سید اجرای تعزیه کرده است.
به گفته محققان تاریخی، آنچه از تاریخ تعزیه وارد خمینی شهر شده است مربوط به محله ورنوسفادران به دلایلی همچون رفاه بیشتر و رفت و آمد بسیار آنها به شهرهای دیگر و از همه مهم تر مسیر تجاری این منطقه بوده که آداب و فرهنگ های شهرهای دیگر را به شهر ما وارد کرده است.
از تعزیه های قدیمی که در سده برگزار شده (حدود 80 سال پیش) گویا در تماشاخانه زازران و توسط گروهی از تعزیه خوانان برخوار و خمینی شهر که در مقابل همسر شاه پهلوي اجرای برنامه داشته اند، بوده است. بعد از آن، همان گروه و گروه های دیگر را به دشواری (با گاری) به سده می آوردند و 10 روز با پذیرایی کامل از آنها مهمان نوازی می کردند. این گروه ها در تکیه گارسله به عنوان قدیمی ترین تکیه شهر اجرای برنامه داشتند. در 1360ه.ش و پس از اجرای گروه تعزیه سده در برج آزادی تهران، تعزیه سده تیتر روزنامه های آن زمان می شود.
جلوگیری از برگزاری تعزیه
تا زمانی که ناصر الدین شاه زنده بود مراسم تعزیه و شبیه خوانی سال به سال برگزار می شد اما در سال های بعد (1294 شمسی) که توقعات مردم بالا رفته بود، دیگر تکیه ها را رها کرده و حتی به تمسخر این نوع نمایش ها هم پرداخته بودند. حکومت رضاشاه که با ترکیه عهد کمال آتاتورک روابط حسنه داشت و نمی خواست احساسات سنی ها را جریحه دار کند و در عین حال از برپایی اجتماعات بزرگ مذهبی هراس داشت، مراسم مذهبی را محدود کرد. حدود سال 1311 شمسی، نمایش تعزیه ممنوع شد و این وضع تا اواسط دهه چهل شمسی. در سال (1336ه.ش) به گفته استاد سروانی در وبلاگ "تعزیه سیرجان" آقا مصطفی میرغم پسر میرعزا به سده آمده بوده و به مدت 20 روز در شهر تعزیه برگزار کرده است. به گفته حاج رحیم روح اللهی تعزیه گردان در سال 1349 از طرف شهربانی وقت در دهه اول محرم، تکیه گارسله بسته شد که پس از 5 روز بازگشایی می شود. به گفته استاد کبیریان در ایام خفقان پهلوی گروه چهل پنجاه نفره ای از تعزیه خوانان شب ها و با مشقت فراوان به چشمه لادر می رفته و در فضای امن کوهستان برای خودشان تعزیه می خوانده اند. در اسناد موجود در مرکز اسناد اصفهان به جلوگیری از روضه خوانی و تعزیه خوانی در سده با توسل به قوای نظامی در سال 1320ه.ش برمی خوریم.
