محمدعلی شاهین
پژوهشگر تاریخ محلی، نویسنده، روزنامه‏ نگار
اشاره: در مرور تاریخ شهرداری در چند شماره قبلی اکنون نوبت به خیابان کشی رسید که بی ارتباط با ا حداث خیابانها در اصفهان نیست. پس از تاسیس بلدیه اصفهان احداث و به سازی خیابان‏‏های این شهر در دستور کار قرار گرفت. در سال 1308 خیابان کشی از چهار باغ به سمت شمال و به خارج شهر، و پیوستن خیابان سپه به میدان شاه تصویب شد. در سال 1309 دو خیابان در دو طرف چهار باغ برای رفت و آمد کشیده شد، در همین سال خیابان جوی‏ شاه و خیابانی از سرپل حاج کاظم تا رودخانه و دیگری از دروازه تهران تا چهار سوق و لنبان احداث گردید. در سال1310 آزاد سازی‏‏های خیابان خیام با بودجه 4 هزار تومان آغاز و در سال 1313 خیابان حافظ به پل خواجو وصل گردید. نقشه ‏کشی این خیابان‏‏ها توسط مهندسی آلمانی که در مکاتبات تحت عنوان مهندس بلدیه آمده است صورت ‏گرفت.
گام‏ های نخست خیابان‏ کشی در سده
 معضل بزرگ شهر در ابتدای شروع کار بلدیه و انجمن بلدیه سده نبود جاده مناسب دسترسی به بیرون شهر و خیابان و جاده مناسب بین محلات سه گانه اصلی بود. بر پایه گفته ‏ها در ابتدا تصمیم بر آن شد که همان جاده قدیمی بین اصفهان به سده موسوم به (جاده شهر) تعریض و بهسازی شود تا دو مشکل با هم حل شود این جاده از اصفهان به درب محکمه و میانجوی و غرب سده امتداد می‏یافت. گفته می‏شود این اقدام همان ابتدا با مخالفت شدید مردم محلی روبرو و متوقف شد.
بر طبق اسناد، پیگیری‏های بعدی بلدیه سده سبب شد تا در اردیبهشت 1313 گروهی از روسای ادارات اصفهان به سرپرستی صور حاکم وقت اصفهان به سده سفر کنند. در این جلسه چند مشکل اصلی شهر از جمله احداث خیابان مطرح و به دنبال آن کشیدن خیابان و پیگیری احداث راه سده در دستور کار قرار گرفت.
در اقدام بعدی، در همان ماه سفر حاکم اصفهان به سده، مهندس بلدیه، مسیو نیمسکر آلمانی برای بررسی، تهیه و ارایه طرح اولیه خیابان‏‏ها به سده اعزام گردید. وی نقشه‏ها را طراحی و به حکمران ‏تحویل داد. دو ماه بعد یعنی در تیر 1313 حکمران اصفهان مجددا برای بررسی اوضاع به سده ‏آمد.
در شهریور 1314 حکمران دستور جدیدی برای احداث خیابان در سده صادر نمود. در مقام مقایسه در حالی که هنوز احداث خیابان در سده در‏گیر مشکلات بود، خیابان اصلی نجف‏آباد تکمیل ‏شد.
‏‫در شهریور 1315 حکمران اصفهان دستور داد تا به مالکین املاک در مسیر خیابان‏‏های سده اطلاع دهند تا برای تسویه مراجعه نمایند. ولی ظاهرا بازهم به مسیر در نظرگرفته شده اعتراض شد.‬‬‬‬‬‬
در آبان 1315 مهندس انصاری از بلدیه اصفهان برای بررسی خیابان‏کشی در سده مامور شد. وی چند روز بعد از حضورش در سده گزارش خود را تقدیم حکمران کرد. در دی 1315 صور حکمران اصفهان و دبیر سیاقی معاونش سفر مجددی به سده برای پیگیری خیابان‏کشی در این منطقه انجام و از نزدیک امور را بررسی نمودند. این سفرهای پی در پی حکمران اصفهان نشان می‏دهد در مقابل احداث خیابان در شهر موانعی از جمله مخالفت بعضی از اهالی و نامه پراکنی‏ های پیوسته آنها در کار بود که تنها مقامات ارشد استانی باید پیگیر اجرای آن باشند. در سندی به تاریخ 11 خرداد 1316 خطاب به شهردار سده با اشاره به عزم استان به احداث خیابان آمده است« کمک مهندس این دو روزه به سده آمده و نقشه خیابان را تکمیل خواهد کرد و برای اجازه به وزارتخانه فرستاده شود به مزخرفات کاغذ پرانها گوش ندهید و آنها باید بدانند که در مقابل اصلاحات به هیچ عمل و هیچکس اهمیتی داده نمی‏شود و قطعا به مجازات سخت گرفتار خواهند شد».
نهایتا مدتی بعد، فرماندار اصفهان همراه معاون، رییس طرق و مهندس شهرداری در اسفند 1316 وارد سده شده و دستور به خرابی مسیر خیابان‏‏های میخ کوبی شده و نیز احداث میدان وسیع در وسط آنها داد. به این ترتیب تخریب خیابان‏‏های چهارگانه با بیل و کلنگ و نیروی کارگر و استفاده از چهارپایان و گاری شروع شد. گفته‏‏های شفاهی حاکی از آنست که از نیروی کار کُردهایی که به فرمان رضا شاه تبعید و در کاروانسرایی در درب‏محکمه اسکان داده شده بودند نیز استفاده گردید. این چهار خیابان از میدان به سمت شمال و جنوب و غرب و شرق شهر شروع به تخریب شدند. احداث خیابانهای چهارگانه ارتباط سه محل را ممکن و در درون بافت قدیمی ‏محلات نیز نفوذ کردند. خیابان شمالی تا پایان محله ورنوسفادران،‏ موسوم به بیابان، خیابان جنوبی تا حدود میدان 22 بهمن فعلی و پیوستن به راه سده، خیابان غربی تا حدود شهرداری ناحیه 2 فعلی و خیابان شرقی تا میدان کاج فعلی در نظر گرفته شده بود. در جریان احداث خیابان‏‏ها چندین جلسه در سطح استان و نیز بازدید مقامات استانی از جمله تشکیل شورای بخش و حومه در تیر 1318 و سفر فرماندار اصفهان به سده برای بازدید چند طرح ساختمانی و دستور به توسعه فلکه در 19 خرداد 1319 اتفاق افتاد. از بین چهار خیابان طراحی شده، در عمل خیابان شمالی در حوالی دبیرستان عماد فعلی متوقف شد.

حاج ‏علی مقنی وارد میدان می‏شود

ماجرای ادامه خیابان شمالی به دست اهالی

از بین چهار خیابان احداثی اصلی شهر در دهه 1310 و 20، داستان ادامه خیابان شمالی یعنی تا پایان محله ورنوسفادران و رسیدن به منطقه خارج محل که آنزمان بیابان نام داشت، داستان جالبی است. احداث این خیابان در پایان دهه 1310 عملا در همان ابتدای مسیر به دلایل مختلف از جمله توافق نکردن مالکین و مشکلات مالی شهرداری حدود ده سال متوقف ماند. اسناد نشان میدهد مردم محلی از این شرایط ناراحت بودند و شهرداری هم بودجه و اراده‏ای برای ادامه کار نداشت تا اینکه به دلیل شکایت‏های متعدد، بازرسین استانداری به منطقه اعزام و مشکل را تایید کردند. درنهایت در پایان سال 1324 ادامه خیابان شمالی توسط شهرداری از سوی مقامات استان تکلیف شد اما اتفاق جالبی که در این میان افتاد این است که فردی به نام «علی ایران‏نژاد»، موسوم به حاج‏ علی مقنی»¹ با حمایت چند فرد با نفوذ محله ورنوسفادران از جمله حاج‏ شیخ محمد اشرفی² به مجرد اطلاع از تصویب ادامه خیابان، وارد عمل شدند. علی مقنی با کمک 500 تا هزار نفر از اهالی از اواخر سال 1324 مبادرت به تخریب املاک و خانه‏های در مسیر نمود. در گزارش بازرس استانداری استان دهم از اوضاع سده سال 1325 آمده است«اهالی با مخارج خودشان عمل احداث و خرابی خیابان را استقبال و قبل از اینکه شهرداری درصدد تامین اعتبار و تهیه لوازم خرابی باشد قریب هزار نفر جمعیت ورنوسفادران مبادرت به خرابی خیابان نمودند». اقدام اهالی منحصر به تخریب و انباشت خاکها بر روی هم بود و جالب اینکه عده‏ای این خاک‏ها را برای خشت‏مالی می‏بردند. این اقدام ایران‏نژاد سبب شد تا عده‏ای شاکی وی شوند و فردی بر حاج‏علی دادخواستی با ادعای پرداخت نشدن غرامت و تخریب 150 خانه نزدیک عید تنظیم نمود. البته اسناد سالهای بعد نشان می‏دهد، غرامت خانه ‏ها پرداخت گردید.

در ابتدا نام خیابان شمالی، ورنوسفادران، جنوبی، سده، غربی، پیمان و شرقی، شیخ صفی انتخاب گردید . نام پیمان اولین نامگذاری بر پایه پیشینه و میراث و نکو‏داشت شخصیت‏‏ها در شهر به حساب می ‏آید.
به این ترتیب در پایان دهه 1320 سده، از شمال به جنوب دو کیلومتر و از شرق به غرب یک کیلومتر خیابان داشت. این خیابانها تا سالهای پایانی دهه 1330 یعنی حدود بیست سال پس از احداث، شوسه بودند.
منابع:
روزنامه‏‏ اخگر اصفهان، شماره‏‏های مختلف از سال 1313 تا 1319.
شاهین، محمدعلی، زبان اسناد، جلد اول، گفتمان اندیشه 1400
رزم ‏آرا حسینعلی، فرهنگ جغرافیائی ایران، (جلد دهم)، دایره جغرافیایی ستاد ارتش، تهران 1332.

پی نوشت:

1- حاج‏ علی ‏‏ا‏‏یران نژاد، موسوم به حاج‏علی مقنی، حدود سال 1275 خورشیدی در محله زاغ ‏آباد ورنوسفادران متولد شد. وی مقنی‏ بود و استعداد ویژه‏‏‏اش‏ در ‏‏این‏ حرفه از او یک کارشناس و صاحب نظر ساخت به گونه ‏‏ای‏ که برای مالکانی مانند سردار اعظم کار می‏کرد. او تعدادی مقنی زیر دستش داشت که حفر قنوات و لایروبی آنها را انجام میدادند. در واقع مالکین به حاج‏علی مراجعه و وی با کارگران و استاد کار‏های که در اختیار داشت کار‏ها را انجام میداد. همین موقعیت او سبب شد تا در محله نفوذ و در امور محلی پیشران باشد. ایران نژاد از بنیانگذاران و فعالان اصلی حزب دمکرات سده بود. حاج علی در سال 1326 درگذشت و در قبرستان قم به خاک سپرده شد.

2- حاج شیخ محمد اشرفی، فرزند حیدرعلی از خاندان اشرفی، در محله گاردر ورنوسفادران متولد شد. او تحصیلات حوزوی داشت و سمت‏ هایی چون دادستان فارس و استان اصفهان دردوران پهلوی را برعهده گرفت. حاج شیخ محمد در سال 1326 خورشیدی درگذشت و در آرامگاه خانوادگی در قبرستان گاردر به خاک سپرده شد.

منابع:

شاهین محمدعلی، پیمانی لیلا، راویان ماربین، جلد اول، اصفهان، گفتمان اندیشه 1398، گفتگو با نوه علی ایران‏ نژاد

گزارش استانداری استان دهم از اوضاع سده سال 1325

دادخواست اکبر ناصری برعلیه علی ایران‏نژاد، 28 مهر 1325.