نویسنده : لیلا پیمانی
آنچه غالب اماکن مذهبی از جمله مساجد را از دیگر مکان ها متمایز می سازد معماری خاص و همچنین مصالحی است که در اینگونه بناها به کار گرفته می شود. کاشی هفت رنگ شاید از جمله مصالحی است که گوی سبقت را نه تنها در ایران که در سایر کشورهای اسلامی از دیگر مصالح ساختمانی ربوده و خود در طول سالیان دور و دراز به پرچم دار اماکن مذهبی تبدیل شده است.
این کاشی که در بسیاری از نقاط کشور و حتی کشورهایی مثل مراکش تولید می شود با هفت رنگ فیروزه ای، لاجوردی، سبز، زرد، قرمز، مشکی و پسته ای حال و هوایی معنوی و آرامش بخش به مساجد، حسینیه ها، امامزاده ها و... می بخشد.
کشورهای حاشیه خلیج فارس که از جمله مشتری های این نوع کاشی دست ساز ایران هستند علاوه بر مساجد و اماکن مذهبی برای زینت خانه هایشان نیز از آن بهره می برند.
از کاشی سفید تا کاشی هفت رنگ
کوره ای که با هیبت و بزرگی گوشه محوطه کارگاه قد علم کرده آدم را یاد برج های کبوتر
می اندازد. سر خم می کنم تا از دریچه پایین کوره داخلش را نگاه کنم که مسئول کارگاه می گوید: «کوره خاموشه میتونید برید داخلش.»
دور تا دور کوره ردیف هایی تعبیه شده با انبوهی از جایگاه ه ویژه برای قرار دادن کاشی. مسئول مربوطه توضیح می دهد که تا وقتی اتحادیه، نفت در اختیارمان می گذاشت کوره ها نفت سوز بود ولی حالا همگی گازسوز شده است. می گوید: «20سال پیش ما حتی سهمیه کاشی و رنگ رایگان هم داشتیم.»
وی با اشاره به جایگاه های تعبیه شده، می افزاید: «کاشی های رنگ آمیزی شده را یکی یکی داخل این جایگاه ها می گذاریم و بعد کوره را روشن می کنیم. اگر کاشی ها ضخیم باشد 6 ساعت برای پختنش وقت لازم است. بعد از خاموش شدن کوره زمانی هم صرف سرد شدن کاشی ها می شود و بعد از آن باید برای جمع آوری و شماره گزاری اش اقدام کنیم.»
به بخش درونی کارگاه راهنمایی می شویم. همانجا که کوره دیگری به کار است. این کوره اما با آن یکی متفاوت است. کاشی ها یکی بعد از دیگری به بیرون از ریل رانده می شوند و کارگرها تند تند آنها را جمع کرده و داخل جعبه ها جا می دهند. مسئول کارگاه می گوید: «کاشی در این کوره ها زودتر می پزد به علاوه اینکه نیازی به صرف وقت مجدد برای سرد شدنش نیست و همان موقع قابل بسته بندی است.»
از سیاهی زغال تا سفیدی کاشی
گوشه ای دیگر از کارگاه را کاشی های خامی پرکرده که به ردیف کنار هم نشسته اند و خطاط، متنی را رویشان می نویسد.
تعدادی دیگر از کاشی های سفید هم این گوشه کارگاه کنار هم چیده شده اند و کاغذ سوزن کاری شده ای رویشان قرار می گیرد. حالا نوبت کیسه حاوی گرده زغال است تا با یک دور رفت و آمد روی کاغذ طراحی، نقش مورد نظر را از طریق سوراخ هایی که روی کاغذ ایجاد شده روی کاشی ها بیندازد.
قلم گیری دور طرح ها بر عهده قلم موی مخصوصی است که از موی الاغ تهیه شده است. قلم گیرها با دقت دور تا دور طرح ها و متون را پررنگ می کنند.
رنگ آمیزی را شاید بتوان بهترین بخش این کار دانست. هفت رنگی که بعد از بیرون آمدن از کوره تبدیل به رنگ های لاجوردی، فیروزه ای، زرد، سبز، سیاه، پسته ای و قرمز می شوند آماده اند تا هر نقطه از کاشی های ردیف شده در مقابل این هنرمندان را رنگی متفاوت ببخشند. رقص رنگ ها بر سینه شفاف و درخشان کاشی ها هر بیننده ای را سر ذوق می آورد.
کاشی های هفت رنگ حالا در کمال نجابت نشسته اند تا راهی کوره بشوند و آخرین مرحله از تولید را پشت سر بگذارند.
300 نفر در کارگاه های تولید کاشی هفت رنگ مشغول به کارند
به گفته رییس اتحادیه صنایع دستی و مسگری های خمینی شهر تعداد 50 کارگاه کاشی هفت رنگ دارای پروانه در خمینی شهر فعال هستند. خانم تفرشی می گوید: «این کارگاه ها با احتساب 30 کارگاه بدون پروانه به 80 کارگاه می رسد که غالبا در خیابان حکیم فرزانه و بلوار آزادگان فعالیت دارند.» وی از فعالیت تعدادی کارگاه در بلوار امیرکبیر، دو کارگاه در شهر درچه و یک کارگاه در محله دستگرد نیز خبر می دهد و می افزاید: «به جز 5-4 کارگاهی که با تعداد متوسط 20 کارگر مشغول کار هستند، باقی کارگاه ها با 3-2 نفر اداره می شوند.» رییس اتحادیه صنایع دستی و مسگری های خمینی شهر در ادامه می گوید: «در برخی کارگاه ها هم تنها یک نفر مشغول به کار است.»
کاشی هفت رنگ بر سر دوراهی
با ورود اولین شابلون ها به برخی کارگاه های تولید کاشی هفت رنگ، این هنر اصیل ایرانی که از دیرباز جزو صنایع دستی به حساب می آمد دچار نوعی تعارض شد. تولید کنندگان از طرفی دوست داشتند اصالت این هنر را به عنوان یک کار کاملا دستی حفظ کنند و از طرف دیگر نمی توانستند سرعتی که شابلون ها در مرحله «قلم گیری» به کار می دهند را نادیده بگیرند و همین شد که برخی از آنها کم کم به استفاده از شابلون تن دادند تا در زمان کمتری موفق به تولید محصول بیشتری بشوند محصولی که حالا به خاطر حذف بخش قلم گیری با دست، بهایش تنزل یافته و لاجرم مشتری بیشتری نیز پیدا کرده بود.
حالا کاشی سازها دو دسته شده بودند یک دسته آنها که همچنان به سنت پایدار مانده و راه را بر ورود ماشین به کارگاهشان بسته بودند و دسته ای که درهای کارگاه را گشودند و به استقبال ماشین رفتند. گروه اول اما بعد از گذشت چند سال احساس کردند که دارند از بازار رقابت جا می مانند. مشتری قیمت ها را ارزیابی می کند و غالبا چندان برایش فرقی نمی کند که قلم گیری کاشی با قلم مخصوص و با دست هنرمند کاشی ساز انجام شده باشد یا با شابلون. آنچه برای بیشتر مشتری ها اهمیت داشت قیمت پایین تر بود مخصوصا که این دو محصول در ظاهر هیچ تفاوتی با هم نداشتند.
حالا به جرات می توان گفت که بالغ بر 90درصد کاشی سازها برای قلم گیری از شابلون استفاده می کنند.
مهر اخراج بر پیشانی کاشی های هفت رنگ چاپی
یکی از کارکنان معاونت صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان می گوید: «در بازرسی ها، مجوز کارگاه هایی که از شابلون استفاده می کنند را باطل کرده و بیمه شان را قطع می کنیم چراکه از حوزه صنایع دستی خارج شده اند.»
یکی از کاشی سازهایی که در خیابان حکیم فرزانه و در محدوده خمینی شهر صاحب کارگاهی با 15 کارگر است دراینباره می گوید: «استفاده از شابلون در مرحله قلم گیری، کاشی هفت رنگ را از حوزه صنایع دستی خارج نمی کند چون رنگ آمیزی کاشی کاملا با دست انجام می گیرد.» پیری که فعالیتش در این حوزه به بیش از 20 سال می رسد، می افزاید: «آن دسته از کارگاه هایی که از صفر تا صد کار را با استفاده از کلیشه (چاپ) انجام می دهند این هنر را از حوزه صنایع دستی خارج کرده اند که چندتایشان در خمینی شهر فعال هستند.»
صاحب یکی از کارگاه هایی که همه مراحل تولید کاشی هفت رنگ را با استفاده از کلیشه و بدون دخالت مستقیم دست انجام می دهد، می گوید: «کار من زمانی به صنایع دستی آسیب وارد می کند که کاشی هفت رنگ تولیدی ام را تحت عنوان صنایع دستی به فروش برسانم اما این در حالی است که من روی جعبه های کاشی ام می نویسم: «صنایع دستی نیست.» و هیچگونه سواستفاده ای در این زمینه نمی کنم.»
وی که در بلوار امیرکبیر کارگاه دارد، می گوید: «اهمیت کار من در این است که توانسته ام برای 30 نفر اشتغالزایی کنم. گذشته از آن وقتی قرار است مثلا اهالی یک روستای دورافتاده برای مسجدشان کاشی هفت رنگ خریداری کنند مسلم است که از میان کاشی دست ساز با قمیت متری 300-200هزار تومان با کاشی کلیشه ای با قیمتی کمتر از یک سوم این پول، کدام را انتخاب می کنند.»
سلیمانی یکی دیگر از تولیدکنندگان پرسابقه خیابان حکیم فرزانه می گوید: «من حدودا 5 سال است که قلم گیری را با شابلون انجام می دهم و باید بگویم همین کار با شابلون هم نیاز به مهارت خاص دارد و اینگونه نیست که هر کس بتواند به نحو مطلوب با شابلون کار کند.» وی که در کارگاه سه طبقه اش با 1700 متر مربع فضا و چندین کوره ریلی و سنتی برای 30 نفر به طور مستقیم و 10 نفر به صورت پاره وقت ایجاد اشتغال کرده است، می گوید: ما همین حالا هم که با شابلون کار می کنیم در بازار رقابت از آنها که کاملا با کلیشه کار می کنند و قیمت محصولشان از نصف قیمت محصول ما هم پایین تر است جا می مانیم.» سلیمانی می گوید: «من به عنوان کسی که از کودکی کاشی ساز بوده ام تحت هیچ شرایطی با کلیشه کار نخواهم کرد چون نمی خواهم این هنر ارزشمند را از حوزه صنایع دستی خارج کنم اما از استفاده از شابلون برای قلم گیری ناگزیرم.»
وی می افزاید: «ما حتی از مسئولان اتحادیه خواسته ایم به متولیان مساجد و اماکن مذهبی که غالبا از مشتری های این کاشی هستند اعلام کنند که این کاشی به سه روش کاملا دستی، نیمه دستی (قلم گیری با شابلون) و کاملا چاپی (قلم گیری و رنگ آمیزی با کلیشه) تولید می شود که علیرغم اینکه در ظاهر هیچ تفاوت محسوسی ندارند از لحاظ کیفیت و قیمت با یکدیگر بسیار فرق دارند.»
چه کنیم تا کاشی هفت رنگ زیر چرخ ماشین نشکند
داستان پور یکی از فعالان کاشی هفت رنگ در اصفهان است که همچنان به کار کاملا دستی وفادار مانده است. وی معتقد است صاحبان کارگاه ها باید در مواجهه با چالشی که سرعت پایین کار در کارگاه های کاملا دستی ایجاد می کند راهکار استخدام کارگر بیشتر را در پیش بگیرند. این هنرمند جوان اما باسابقه می گوید: «استخدام کارگر زیاد علاوه بر اینکه سرعت کار را بالا می برد ایجاد اشتغال نیز می نماید.»
کاشی سازهای عجول و کارگاه هایشان
اما درددل های کاشی سازها پرده از مشکل دیگری برمی دارد و آن اینکه پیدا کردن کارگر در دوره زمانه ای که غالب جویندگان کار به دنبال کار راحت هستند یک طرف ماجراست و ماندگاری و وفاداری شان سویی دیگر از آن. غالب کارگرانی که وارد این عرصه می شوند پس از گذشت مدت کوتاهی احساس می کنند که به همه فوت و فن کار وارد شده اند و برای خودشان مستقل می شوند اما به دلیل بی تجربگی خیلی زود به بن بست خورده و به این نتیجه می رسند که باید کارگاه را تعطیل کنند و همین می شود که صاحبان کارگاه ها معمولا با کمبود کارگر ماهر و صاحب تجربه مواجه هستند.
خانه هایمان را با کاشی هفت رنگ بیاراییم
سلیمانی اما راهکار دیگری مطرح می کند و می گوید: «در برهه ای که کارگاه های تمام چاپی از یک طرف و رکود اقتصادی از سویی دیگر موجب کسادی بازار کاشی هفت رنگ شده باید به فکر ایجاد تنوع در کار باشیم به عنوان مثال اخیرا چسباندن عکس اشخاص روی کاشی را وارد کار کرده ایم که مورد توجه مردم قرار گرفته است. عکس با چسبی مخصوص روی کاشی می چسبد و بعد در کوره پخته می شود.»
یکی دیگر از اقداماتی که به تنوع بخشی و توسعه حوزه کاشی هفت رنگ کمک کرده تولید تابلوهای تزیینی با کاشی هاییست که به قطعات ریزی تقسیم شده اند. ارائه طرح هایی با کاشی هفت رنگ برای تزیین آشپزخانه ها، حمام ها، راه پله ها، دور آینه، دیوار کوچه، سردر خانه برای ترغیب مردم به استفاده از این نما در خانه هایشان نیز راهکار تازه ایست که هنرمندان این عرصه در پیش گرفته اند.
با ماشین نجنگیم
رییس اداره میراث فرهنگی و صنایع دستی خمینی شهر دراینباره می گوید: واقعیت این است که سرنوشت دیگر رشته های صنایع دستی مثل قالیبافی، طلاسازی و... به ما می گوید که با ماشین نباید مقابله کرد بلکه باید به دنبال ایجاد طرح هایی از کاشی هفت رنگ بود که تنها با دست قابل انجام باشد و از عهده ماشین برنیاید. حبیبی انجام این پژوهش را از وظایف معاونت صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی می داند و می افزاید: این معاونت همچنان که هنر در حال انقراضی مثل «گلابتون» را به زندگی برگرداند قادر است این صنعت دستی اصیل و این هنر هزاران ساله را نیز از طریق مطالعه و پژوهش حفظ نماید.
