محمدعلی شاهین
سنگتراشی و حجاری از جمله مشاغل و هنرهایی است که در منطقه ماربین و سده از دیرباز تا کنون وجود داشته و موجب خلق آثار متعددی شده است که متاسفانه به دلیل ضعف درثبت مستندات آن درکتب تاریخی استانی وکشوری مغفول مانده است . بسیارند از شهروندان این دیار کهن که اکه دستانشان خشونت سنگ را به ظرافت هنرتبدیل کرده است اما کمتر از آنها نام و نشانی باقی مانده است. در تذکره نصرآبادی مربوط به قرن یازدهم و عهد صفوی به یکی از این اساتید نه به خاطر حجار بودن وی بلکه به دلیل شاعر بودنش اشاره شده است. وی استاد کلبعلی فرزند رجب متوفایی 1047 خورشیدی است که سنگ تراشی چیره دست بوده وبه علاوه شاعری بوده است که کتابت سجلات هم می کرده است .
نفر دومی که در برخی منابع از او یادشده است زین الدین علی متوفی1070 خورشیدی ازعهده صفویه است که سنگتراشی چیره دست بوده است . از آثار و مراکزی که این دواستاد در آن به خلق آثار پرداخته اند سندی یافت نشد.
سندهای سنگی اسنادی ماندگار ازهنر سنگ تراشی
از نامها و نشانه ها و اسناد کاغذی وجود هنرمندان سنگتراش در بین کتب و بایگانی ها که خارج شویم به اسنادی ازجنس سنگ در گستره شهر بر می خوریم که بر وجود هنرمندان متعدد حجار در منطقه هدایت می شویم. سنگ قبرها،حوضها،دستک ها، سنگ آبها، ستونها و پا یه ستونهای سنگی، یانه ها و برنج کوب های سنگی، دربهای سنگی، نماهای قدیمی و جدید ساختمانها و دیگر تراشهای سنگی از جمله این اسناد سنگی هستند.
یکی از دست سازهای سنگتراشان سنگاب است. که به حک تاریخ بر روی آن سند خوبی محسوب می شود. سنگاب ظرف سنگی بزرگی است که ازآب پرشده تا برای وضوگرفتن یا آشامیدن استفاده شود. محل نصب سنگاب معمولاً درورودی یا حیاط مسجد یا امامزاده بوده است، در سایر مکانهای عمومی از جمله سقاها نیزازآن استفاده می کرده‌اند.
سنگابها از یک توده سنگ در اندازه و حجم های مختلف بستگی به مکان نصب تراشیده می شد. حجم آنها معمولا یک کُر و بیشتر بود..در منطقه ماربین در مساجد تاریخی محلات مختلف آن نیز سنگابهای حاصل هنرمندی سنگتراشان شهر ازجمله در مسجد آفا علی اکبر و مسجد جامع خوزان وجود دارد. معمولا تاریخ ساخت، واقف وسنگتراش روی سنگاب حکاکی می شد.
بر روی سنگاب مسجد جامع خوزان به خط نستعلیق نوشته است: «وقف حضرت امام حسین نمود حاجی حیدراین قدح را به تاریخ شهر رمضان 1108» که مطابق فروردين 1076 خورشیدی می باشد. تعدادی از این سنگابها با نوسازی برخی مساجد و حذف سقاخانه ها وجود دارد که میتوان از آنها همراه بقیه آثار باقی مانده از سنگتراشان شهر به عنوان یک جاذبه و نیز بخشی از تاریخ شهر و حرف و مشاغل بهره برد.
استاد کاران سنگتراش سده ای در یک قرن اخیر
در اواخر قرن گذشته و اوایل قرن جاری از سنگتراشان در سنگفرش کردن خیابانها و راه آهن و بنای ساختمانهای بزرگ دولتی بهره برده می شده است و در اجرای این طرح ها البته سنگتراشان سده ای جای ویژه ای داشته اند که به برخی از نمونه ها اشاره می شود.
سنگ کاران سده ای در راه آهن سراسری
یکی از اساتید سنگتراش که پای خود را از سنگتراشی در کوه آتشگاه فراتر نهاد، رحمان داورپناه است که در برنامه های عمرانی متعدد ازجمله سنگ فرش خیابانهای تهران، پارک شهر تهران، راه آهن سراسری، نمای ساختمانهای خانه های کارمندان شرکت نفت آبادان و ساختمان دادگستری کشور همراه چند همشهری خود حضور داشت.
در این دوران یک سنک کار سده ای دیگر به نام احمد مهرگان در سنگفرش یکی از خیابانهای بزرگ تهران برای پیمانکاری مشغول بود که به دلیل کم کاری پیمانکاراین طرح ، رضا شاه پیمانکار را برکنار و مهرگان را به جای وی می گمارد و بعدا احمد مهرگان شخصی ثروتمند و خیر شد که داستان خود را دارد.
در بندر لنگه نیزسنگتراشان سده ای، سنگ 33 تا ساختمان را ظرف مدت چهار ماه تراشیدند.
غفار داورپناه پدیده ای در سنگتراشی و صنعت سنگ کشور
یکی از برجستگان هنروصنعت سنگ که در طرح های مختلف ملی در دهه های 20 به بعد حضور او مشهود است غفار داورپناه می باشد که درکنار مهندسین مجرب وصاحب نام در طرح های مختلف شخصی ودولتی وملی همچون برج آزادی نقش قابل توجه ای داشته ودر واقع نماد ونماینده ای از هنرمندان سنگ خمینی شهر محسوب می شود. مهندس امانت طراح ومهندس برج آزادی در باره استاد داورپناه می گوید:کار سنگ بنای آزادی یکی از مهمترین نکات تشخص این بناست و از نظر پیچیدگی کار فهم آن از روی نقشه برای سنگتراش مشکل وشاید غیر ممکن است. استاد داور پناه کسی بود که این مهم را به عهده گرفت وآنرا با نهایت درایت وکاردانی به انجام رساند.سیستمی اختراع کرد که حجم سنگ را با نوارهای تخته سه لایی درست کرد که سنگتراش از روی آن بتراشد.او بود که کارهای تازه ای مثل درهای یکپارچه سنگی و درهای بی نظیر گرانیت و رودی اصلی موزه و درب مرمر پایه برج آزادی را بنا نهاد. ابراهیم حقیقی مدیر وقت کارگاه ساخت برج آزادی در زمان ساخت اخیرا در مصاحبه ای گفته است :قالب بیرونی برج از سنگ و خود آن از بتن آرمه تشکیل شده است. ضخامت سنگ‌های پایین 25 سانت و سنگ‌های بالای برج 11 سانتی متر است.شاید دشوارترین قسمت ساخت انتخاب سنگ برج بود که با کمک غفار داورپناه و قنبر رحیمی ممکن شد.
درهای سنگی برج آزادی از درهای سنگی باغات سده الهام گرفته شد
استاد غفارداورپناه که در تمام مراحل ساخت بناها همراه و مشاور مهندسین سرشناس پایتخت بود و در ساخت برج آزادی هم همین نقش را داشت در خاطرات خود می گوید: وقتی وارد دفتر مهندس امانت می شدم می گفت حلال مشکلات آمد . روزی به من گفت می خواهم دری سنگی با ابعادی که ذکر کرد برای برج ازسنگ درست کنم . به او گفتم این که چیزی نیست و کروکی کچ و معوجی برایش کشیدم. تعجب کرد و گفت بیشتر توضیح بده من برایش گفتم در زادگاهم درب بعضی باغ ها از سنگ است و گفتم چگونه باز و بست می شود. او گفت ابعاد مورد نظرمن بزرگتر است و من به او توضیح دادم که چگونه می شود با استفاده از برخی امکانات موجود این کار را کرد.
