- دژهای ماربین و سده
برخی منابع به وجود حداقل چهار دژ مستحکم باستانی به نامهای مهربین، کهندژ، گاردژ و دیمتریدژ در منطقه اشاره کرده اند.
ازبین این چهار دژ، آثار دژ مهرین به شکل قلعه خشتی كهنی در كنار آتشگاه هنوز وجود داد. در دهه 1350 آزمایش کربن توسط دانشگاه رم بر روی مصالح آن قدمتش را بیش از 2500 سال نشان داد.
- بر خی شواهد وگفته ها نشان می دهد درمنطقه ماربین قلعه های مستحکم و خشتی فراوانی وجود داشته است که برخی سابقه احداث آنهارا مربوط به دوران ساسانیان می دانند که در حمله اسکندرتخریب شده وبعدا در دوره های دیگربه ویژه زمان سلجوقیان باز سازی شدند .دکتر سیروس شفقی بنیان گذار دانشکده جغرافیا در دانشگاه اصفهان در کتاب خود بنام «جغرافیای اصفهان»، می نویسد حمله اسکندر به سه دژ، گاردژ، کهندژ و دیمیردژ که در این منطقه واقع شده بودند باعث ویران شدن آنها به دست اسکندر مقدونی گردیده و این منطقه تا دوران پادشاهی ساسانیان(۲۲۴ میلادی) یعنی تا ۶ قرن بعد به صورت بیابانی بی آب و علف باقی ماند. این دژها قلب ومرکز محدوده مالکیت بربخشی از این منطقه محسوب می شده است .در منطقه ماربین به تدریج باافزایش جمعیت ونیزمهاجرت ها مناطق مسکونی بهم نزدیک و مرز ها از بین می رود تا در نهایت شرایط فعلی را به خود میگیرد.مافروخی در « محاسن اصفهان » از دژ ماربین که به آتشگاه ( بیت النار ) معروف است نام برده و میگوید چشم انداز آن ده فرسنگ در ده فرسنگ همه آب و سبزه و بوستان است و با عنوان « بردا و سلاما » یاد میکند . سپس اشاره دارد که دژ ماربین را حاکمی به نام « مهریزدان » که از ملوک الطوایف بود ساخته است .دراین دیار از سه دژ به نامهای کهندژ ، گاردمیر و دژیمیر نام برده شده است. دراین بین کهندژازمعروفیت بیشتری برخورداراست وعده ای قدمت آنرا به پیش ازاسلام رسانده و معتقدندبنایی نظامی واداری بوده که دیواری بلند داشته واز سایر نقاط مجزا وتوسط راهرویی زیر زمینی به کوه آتشگاه متصل بوده است .از این دژ چیزی باقی نمانده است وتنها محله ای در خوزان به نام کهندژ نامیده می شود. دژ دیگر گاردمیریا گاردیمیژ نام داشته که به نظر می رسد قدمت کهندژ و آوازه آنرا نداشته باشد. محله ای از ورنوسفادران گاردرنامیده می شود که می تواند ریشه آن گاردیمیژ باشد .از این دژ هم آثاری باقی نمانده است.کشاورزان وروستاییان ساکن اطراف این دژ ها در مواقع ناامنی وحملات دشمنان به داخل این قلعه ها که دارای امکانات لازم بوده اند می رفتند تابه نظامیان کمک کنند وهم خود در امان باشند.
- کهندژ
در میان قلعه ها ودژهای که درمنطقه ماربین گفته می شود وجود داشته کهندژ از معروفیت بیشتری برخورداراست وعده ای قدمت آنرا مربوط به پیش ازاسلام وزمان ساسانیان نسبت می دهند. .دکتر سیروس شفقی بنیان گذار دانشکده جغرافیا در دانشگاه اصفهان در کتاب خود بنام «جغرافیای اصفهان»،به وجود این دژ اشاره می کند ومعتقد است به سه دژ، گاردژ، کهندژ و دیمیردژ حمله وآنهارا ویران می کند و این منطقه تا دوران پادشاهی ساسانیان(۲۲۴ میلادی) یعنی تا ۶ قرن بعد به صورت بیابانی بی آب و علف باقی می ماند.گفته شده این دژ بنایی نظامی واداری بوده و محل استقرارجنگاوران، قهرمانان،روحانیون ،پیشه وران وسوارا ن بوده است . یعقوبی یکی از طبقات دوره ساسانی را اسواران دانسته و نوشته است که طبقه مذکور، در ایام صلح مشغول زراعت و اداره امور رعایایی خویش بودند. دربیرون دژواطراف آن عموماکشاورزان و دامداران و مردم عادی زندگی می کردندکه درزمان جنگ وناامنی به درون قلعه می رفتند تا هم از حملات مهاجمان در امان باشند وهم به دافعان کمک کنند. دژ دیواری بلند داشته واز سایر نقاط مجزا وتوسط راهرویی زیر زمینی به کوه آتشگاه متصل بوده است. کهندژ یک قسمت درونی وهسته مرکزی داشته است .درمیان دیوارهای کهندژ شکاف های برای تیراندازی وجود داشته است.
دژ مذکور مستطیل شکل بوده وباآتشگاه ارتباط نزدیک و مستقیمی داشته است. بدین ترتیب که حکام محلی، معمولا با فرستادن نیرو و تجهیزات از قلعه های خان نشین سده، به نوبه خود با مرکز ولایت در ارتباط بودند این روند، مواقعی که ثبات سیاسی حکومت متحول می شد به هم می ریخت و این قلعه ها در صورت توانایی، مستقل عمل می کردند. قلعه کوهی آتشگاه پس از ظهور اسلام و گسترش آن به داخل مرز های ایران، مدتی پناهگاه متعصبین زرتشتی و باطنی شده و گروه های ناراضی از ظلم و ستم حکام و مهاجمان از آن ها استفاده می کردند ساختار این دژ به گونه ای بود که تنها از یک طرف می شد به بالای آن رفت. این منطقه به مرور زمان با گسترش ده و تبدیل روستا به شهر، در مرکز سده قرار گرفت اما امروزه از این دژ چیزی باقی نمانده است وتنها محله ای در خوزان خمینی شهر به نام کهندژ نامیده می شود.
منایع:
شفقی ، سیروس ،جغرافیای اصفهان ، ااصفهان : دانشگاه اصفهان، 1353.
صرامی فروشانی، رسول، سده در گذر زمان (سده اصفهان)، اصفهان، انتشارات پویش اندیشه،1382.
