مفضّل بن سعد بن حسین مافرّوخى
مافروخی (ماه فرخی) هرستانی
ولادت: قرن پنجم
نام پدر: ابوالفضل
اصالت: هرستانی
دانشمندان و تاریخ نگار قرن پنج هجری
دوره: سلجوقی
اثر برجسته: محاسن اصفهان
مافرّوخى هرستانی
سمعانی در کتاب ارزشمند خود از ابوعیسی محمد بن عبد اله بن عباس مافروخی نام می برد و او را از محدثان بر می شمارد. مافروخی را به کتاب ارزشمندش محاسن می شناسند.
مفضّل بن سعد بن حسین مافرّوخى با استناد به نگارش کتاب معروفش که در عهد سلطنت سلطان معزالدین ابوالفتح ملکشاه سلجوقی (۴۶۵–۴۸۵ ه. ق) و دوره صدارت خواجه نظام‌الملک طوسی صورت گرفته از دانشمندان و تاریخ نگاران ایرانی قرن پنج هجری است. در صفحه 39 کتاب محاسن چاپ مرکز اصفهان شناسی آمده است:« فیروز فرمان فرستاده بود به آذرشاپوران پسر آذرمانان پهلوان، از دیه هرستان ازرستای ماربین جد مافروخ بن بختیار که جد صاحب رساله محاسن بوده است، باتمام باروی مدینه جی، و این حال پیش از اسلام بود به صد و هفتاد سال.»، اصالتی هرستانی دارد.
ابوالفضل سعد بن حسین مافرّوخی، ادیب و شاعر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری ظاهرا پدر مفضل مافرّوخی مؤلف کتاب «محاسن اصفهان» است.
ابومسلم طاهر بن محمّد عبداللّه بن حمزه مافرّوخی، جدّ مادری مفضل بوده که نسب او به «ابومسلم خراسانی » میرسد. در «ترجمه محاسن اصفهان» شرح مفصّلی از کیاست و فراست او نقل نموده و همچنین اشعاری بدو نسبت داده است.1
در ایام زندگی مفضّل حکومت اصفهان مدتی در دست نصرةالدین ابوالفتح مظفر ملقب به فخرالملک بود. متاسفانه اطلاعات زیادتری از زندگانی این عالم، محدث، نویسنده وجود ندارد. اثر معروف وی «محاسن اصفهان» است.
محاسن اصفهان
اولین کسی که به اهمیت ترجمه محاسن برخورده و آن را به دنیا معرفی کرده است، پروفسور براون مستشرق نامی انگلیس است که در سال 1901 میلادی (1319 هجری قمری) از روی دو نسخه از این کتاب که در لندن و پاریس موجود است ترجمه خلاصه ای به زبان انگلیسی منتشر ساخته و سپس آن را در رساله علی حده ای به چاپ رسانده است. عنوان این مقاله در رساله به زبان انگلیسی چنین است: Account of a rare manuscript History of Isfahan
این کتاب همچنین در قرن هشتم توسط حسین بن محمد آوی ترجمه گردیده است و در سال 1328 به کوشش عباس اقبال آشتیانی تدوین و به چاپ می رسد. این کتاب در سال 1385 توسط مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل تجدید چاپ گردیده است.
تاریخ نگارش محاسن قرن پنجم قمری و اصل آن به زبان عربی است. کتاب از آثار مهم تاریخى-ادبى دوران سلجوقى به حساب میآید.
محاسن در سال ٧٢٩ هجرى با اضافاتى، به خصوص راجع به دوران پایانى حکومت ایلخانانان بر ایران، توسّط حسین بن محمّد بن ابى الرّضا آوى ترجمه شده است. ترجمۀ محاسن اصفهان با وجود حجم اندک، اطّلاعات ارزنده‌اى از اصفهان قرون اولیّۀ اسلامى، به ویژه قرن پنجم هجرى در اختیار خواننده مى‌گذارد. این اطلاعات در باره، آثار مهم شهر، از جمله کاخ‌ها و کوشک‌ها و قصرها، برج‌ها و باروها، بازارها، مساجد، مراکز علمى، علما و دانشمندان، نواحى و محلاّت، از جمله ماربین میباشد.
کتاب مذکور در سال ١٣٢٨ خورشیدى توسّط محقّق ارجمند، شادروان استاد عبّاس اقبال آشتیانى تصحیح و به ضمیمۀ مجلّۀ یادگار منتشر شده است.
شادروان عباس اقبال آشتیانی در مقدمه آن مینویسد:
« کتابى که اینک طبع آن به انتها رسیده، و در دسترس خوانندگان محترم گذاشته مى‌شود ترجمۀ آزادى است از متن عربى رسالۀ محاسن اصفهان تألیف مفضّل بن سعد بن حسین مافرّوخى اصفهانى با اضافات بسیار، و جرح و تعدیلات کثیرى که از طرف مترجم فارسى در متن عربى صورت گرفته است.
رسالۀ عربى محاسن اصفهان تألیف مفضّل بن سعد مافرّوخى، کتاب مرتّب مفصّلى در تاریخ یا جغرافیا یا خصوصیّات اصفهان نیست، بلکه رساله‌اى است که آن را مؤلّف در نعت آن شهر و ذکر محاسن آن جمع آورده و در ضمن، بسیارى از فواید تاریخى و جغرافیایى و ادبى متعلّق به موطن خود را در آن گنجانده، و بیش از همه، در فصاحت عبارت، و نمودن جنبۀ هنر انشاى خود در زبان عربى کوشیده، و آن را تحفۀ مجلس فخرالملک، ابن خواجه نظام الملک، والى اصفهان که مردى فضل دوست و شاعر پرور بوده، ساخته است.
ترجمۀ فارسى محاسن اصفهان چنانکه ملاحظه مى‌شود با اینکه از جهت عبارت، متکلّف است، و انشاى آن، زیاد طبیعى و ساده نیست، باز از حیث جزالت کلام و سلامت اسلوب، از نمونه‌هاى قابل توجّه است. بلکه بیشتر، توجّه به این کتاب، از بابت احتواى آن بر مطالب تاریخى و جغرافیایى مهمّى است که عین یا نظیر آن‌ها در هیچ کتاب دیگر به دست نمى‌آید».
ترجمه خلاصه ای از محاسن اصفهان به زبان انگلیسی با عنوانmanuscript Account of a rare History of Isfahan، توسط پروفسور براون در سال 1279 خورشیدی صورت گرفته است.
در سال 1385 مرکزاصفهان شناسی و خانه ملل،محاسن تدوین اقبال آشتیانی را به عنوان یک اثر بینظیر از یک مقطع تاریخی اصفهان به چاپ رساند. مافروخی در کتاب خود توصیفاتی از ماربین و قلعه ماربین کرده و اشاراتی به بعضی آبادیهای آن از جمله هرستان، اندان و خوزان دارد.
منابع:
مافروخی اصفهانی، مفضل بنسعد، محاسن اصفهان، ترجمه حسین بن محمد آوی، اصفهان، مرکز اصفهان شناسی، 1385، صفحه 39.
مهدوی، مصلح الدين، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج 2، اصفهان، گلدسته، ۱۳۸۴، ص882.
