اشاره: بارندگی های شدید و سیل و جاری شدن آن در خانه‌های آبادیهای ماربین و سده، روزگاری برای ساکنین حداقل تا احداث سد زاینده رود مشکل ایحاد میکرده و به گونهای در تاریخ منطقه نقش داشته است. به همین دلیل این مطلب با استفاده از گفته های راویان و اخبار و اسناد نگارش شده است.
اولین سوالی که به ذهن میرسد این است که اصولا در منطقه ماربین سابقه وقوع سیلاب وجود دارد؟
بله هم براساس اسناد و تحقیقات و هم برپایه اظهارات شاهدان و حتی اخبار یک دهه اخیر هر از چند گاهی سیلی در منطقه یا بهتر است بگوییم بخشی از آن جاری میشده است.
دلیل این سیلاب ها چه بوده است و یا میباشد؟
تا پیش از ایجاد سد بر روی زاینده رود، بارشهای شدید در بالادست های رودخانه موجب سیلاب می‌شد چون سدی نبود تا مهار شوند و در نتیجه آبها از طریق مادیهای به محلات وارد میشدند.
دلیل دیگرجاری شدن سیل بارش های شدید منطقه ای بوده که به ویژه در زمین های سنگلاخی و شیبدار شمال محله ورنوسفادران آب را راهی محلات پایین دست مانند باولگان و گارسله میکرده است. البته گاه هر دوی آنها با هم رخ میداد.
در سیلاب نوع اول مردم محلی چه واکنشی نشان میدادند؟
طبیعی است که با استفاده از شبکه آبیاری موجود برای جلوگیری از سرریز شدن و طغیان مادیها و نهرها سعی میکردند آب را به باغات و زمینهای کشاورزی هدایت کنند و اطراف نهرها را با هر وسیله ممکن بلند کنند تا آب به درون محله ها و خانه ها نفوذ نکند.
و در نوع دوم؟
باز هم سعی میکردند آب را به نهرها و قناتها هدایت کنند تا به مزارع و باغها و دشتهای شرقی برود. در شمال شهر یک جوی با نام جوی سرخی در بالادست مناطق مسکونی حفر شده بود که آب به آن جوی رفته و به مناطق غیر مسکونی هدایت می‌شد و در بسیاری از مواقع مانع ورود سیلابها به محلات میگردید.
جوی سرخی در چه قسمتی از منطقه حفر شده بود
این جوی از حوالی کوه کوچکی که میدان دام فعلی در دامنه آن قرار دارد شروع میشده و از مرز محله ورنوسفادران در شمال در حاشیه گورستانهای گاردر و ورنوسفادران و از حدود بیمارستان ساعی و جاده خوشاب عبور و به حوالی دهنو ختم میشده است.1
سیلابهایی که از آنها اسنادی باقی مانده است مربوط به چه سالهایی میباشد؟
اسناد و خبرهایی از سیل در سالهای 1317، 1319، 1333 و بارندگی شدید در دهه 1350 وجود دارد
هیچگاه مطالعه ای در خصوص سیلاب های منطقه صورت نگرفته است؟
چرا سندی با عنوان (مطالعات سد بندی و جلوگیری از سیل در منطقه سده ) مربوط به سالهای۱۳۱۷، ۱۳۱۸ و ۱۳۱۹ که منطقه مواجه با چندین سیل بوده در مرکز اسناد اصفهان در ۲۰۱ برگ. وجود دارد.2
چه اطلاعاتی از سیل سال 1317 در دست است؟
چند سند از این سیل در مرکز اسناد اصفهان و یکی دو خبر در روزنامه ها وجود دارد. خبر روزنامه وقوع آنرا در اثر بارش چندین ساعته باران شدید در آذر 1317 و جاری شدن آب از ارتفاعات شمال شهر و کوه سید محمد گزارش کرده است.3
در خصوص سال 1333 چه اطلاعاتی در دست است؟
سیل این سال وسیع بوده و مناطق زیادی از استان از جمله اصفهان و ماربین را تحت تاثیر قرار داده است بنابر این مطالب و اطلاعات بیشتری از آن وجود دارد. مثلا هنرفر مینویسد: از اواخر آبان تا نیمه اول آذر ۱۳۳۳ برای مدت بیست روز متوالی باران‌هایی بارید که یقینا در تاریخ اخیر پانصد ساله این شهر(اصفهان) نظیر نداشته است و به خانه‌های مسکونی و ابنیه شهر و بناهای باستانی که برای مقاومت در مقابل چنان باران‌های بی‌سابقه آماده نشده بودند، خسارات فراوان رسانید و رعب و وحشتی عجیب مردم این شهر را فرا گرفت. باران‌های مزبور که میزان آن در مدت بیست روز، چندین برابر بارش سالانه در اصفهان بوده است. مردم فقیر و ساکنان قسمت‌های قدیمی شهر را که خانه‌های آنها را آب باران فرا می‌گرفت و خراب می‌شد، وادار کرد که به شبستان‌های مساجد بزرگ و تاریخی پناه ببرند.
به دنبال ریزش این باران‌ها زاینده رود در روز شانزدهم و هفدهم آذر ۱۳۳۳ طغیان بی‌سابقه کرد و شهر اصفهان در معرض تهدید قرار گرفت.4
در سده هم شرایط به همین شکل بود؟
بله چند نفر از کسانی که گفتگو با آنان در راویان ماربین جلد اول چاپ شده همین شرایط را ترسیم میکردند 5
برپایه این گفته ها در آن سال که روزهای متوالی هوا ابری بود و باران شدید میبارید آب از جویگاردر به منازل مردم در محلات باولگان و گارسله وارد و خسارت زیادی وارد کرد. در همین سال شهردار وقت حیدرعلی اشرفی6 از مردم درخواست کرد تا با ماشین شهرداری از بالا دستها جلوی ورود آب را به آبادی بگیرند.
این سیلابها لابد خسارتهایی به منطه میرسانده است اسنادی از خسارتهای وارده در دست است؟
بله چند سند و هم گفته های شاهدان در دست است که به برخی از آنها اشاره میشود : طبق سندی سیل در سال 1317 کشتارگاه بلدیه سده را تخریب میکند7 و به زمینهای کشاورزی و زیر ساخت های آن آسیب میرساند به شکلی که کشاورزان در خواست کمک میکنند.8 گفته های مردم محلی تخریب تکیه گاردر را به دنبال سیل و سرازیر شدن آب مادی به تکیه نقل کرده اند که احتمال دارد مربوط به همین سیل 1317 باشد.9 بر اساس گفته های یک شاهد عینی در همین دهه سیل آسیب فراوانی به مردم اسفریز میرساند.10 طبق سندی در سال 1319 سیل پل هرستان را تخریب میکند.11
آماری از جاری شدن سیل در دهههای بعد وجود دارد؟
بر اساس یک پژوهش استانی در فاصله سالهایی 1330 تا 1380 در ناحیه خميني 4 سیل جاری شده است12.
در دهه 1350 به خاطر بارندگی مدام آب از كف زيرزمين و نمخانههای13 بازار ورنوسفادران بالا آمده و ارتفاع آن در نمخانهها به حدود يك متر میرسد. بعد از این اتفاق است که كم‌كم عمده ساختمانهای این بازار تاریخی تخریب می شود و آنرا از رونق میاندازد.14
خاطراتی از این سیلها نقل نشده است؟
چرا کم و بیش خاطراتی هست. معمولا وقتی مردم در معرض سیل بودند وسایل قیمتی خود را جمع میکردند و به مناطق امنتر میرفتند در یکی از این شرایط درحالی که همه در تکاپوی جمع آوری اموال و فرار بودند فردی که فقیر بوده بالای خاکه کلا 15رفته و دایم میگفته ( نداری قربونت برم که به دردم خوردی). در یکی از همین سیلها مردم مجبور میشوند سردرب خانه های خود را خراب کرده و لحاف و تشکشان را کنار جوی قرار دهند تا آب به خانه ها وارد نشود. خاطره دیگری که خود من شاهد بودم بعضی ها طبق خرافاتی چیزهای داخل آب میریختند و معتقد بودند سبب فروکش کردن آب میشود. یکی از کسانی که در دهه 1330 و 1340 بر سر مزار مردگان قران میخواند برای پسر برادرش نقل کرده بود که زمانی بر سر مزار مرده ها در قبرستان ورنوسفادران در نزدیکی جوی سرخی قرآن میخواندم که بارندگی شروع و شدید شد به شکلی که آب در جوی سرخی جاری شد به داخل ختیره رفتم، چیزی نگذشت که میزان آب جوی زیاد شد و چیزی روی آب نظرم را جلب کرد به طرف آن دویدم دختر بچه ای بود که آب او را گرفتار و به اینجا آورده بود.
چه نقاطی از شهر بیشتر تحت تاثیر بارشها قرار میگرفته و میگیرد؟
آب بیشتر در دامنه های کوهای شمال شهر و چشمه های آن از جمله چشمه لادر و مناطق شمالی شهر و نهرها جاری میشده و میشود ولی مناطق گودتر و اطراف نهرها به لحاظ جاری شدن آبها آسیب پذیر بودند. مثلا وقتی در نیمه اول قرن 14 جوی گاردر سرریز میشده مناطق مسکونی اطراف آن که گودتر بودند مانند سرای قنادیها، گارسله و حتی باولگان آسیب میدیده اند. پس از احداث شهرک منظریه بارندگیهای شدید خانه های این مناطق را تهدید میکرده است.که از اوایل دهه 1390 اقداماتی برای رفع مشکل توسط شهرداری صورت گرفت.
به منطقه لادر اشاره شد وضعیت این منطقه به هنگام بارندگی ها به چه شکل است؟
لادر، لاوه، هورموده و خرم دره از مناطق کوهستانی منطقه هستند که بارندگی ها در آن مناطق سبب جاری شدن آب از دره ها و چشمه ها و آبشارهای متعدد آنها میشود و آب را به پایین دست ها میرساند. بررسی ها نشان میدهد که به جز بارشها که در زمستان به شکل برف بوده از اسفند تا پایان اردیبهشت سابقه بارندگی در این مناطق وجود دارد و بارندگی در این ماهها جذابیت های خاصی برای منطقه فراهم میسازد و چشمه ها، آبشار، دره ها و آبشار اصلی لادر آبدار میشود.
تاریخ هایی از این بارندگی ها ثبت شدهاست؟
در پایگاه مجازی دانشنام خمینی شهر که برای ثبت اطلاعات جامع منطقه ماربین راه اندازی شده در بخش وقایع آب و هوایی تعدادی از آنها ثبت شده است.
اواخر سال 1397 و فرودین 1398 یک سال استثنایی بود و بارندگی های شدید ابتدا در استان گلستان و سپس خوزستان و لرستان و دیگر استانها کشور را دچار بحران کرد وضعیت در منطقه ما هم به همین شکل بود؟
خیر با و جودی که بارندگی اتفاق افتاد ولی به دو دلیل یکی بارندگی کمتر و غیر مدام و دیگری تغییر زیر ساختها نسبت به سالهای قبل مثلا عملیات عمرانی در منطقه لادر و آماده باش نیروها در تاریخ ذکر شده بحرانی گریبان شهر را نگرفت.
..............................
1- شاهین، محمدعلی،نام ها و نشانه ها، فصل سوم.
2- مطالعات سد بندی و جلوگیری از سیل در منطقه سده
درسال ۱۳۱۷تا ۱۳۱۹، ۲۰۱ برگ، مرکز اسناد اصفهان،
شماره ۹۷/۳۳۹/۷۲۵.
3- روزنامه اخگر 24 آذر 1317 بارش باران در سده ص 868.
4-هنرفر، 1344، راهنمای اصفهان، سازمان جلب سیاحان، ص 12
پایگاه مجازی هوا شناسی
5- شاهین، محمدعلی، پیمانی، لیلا، راویان ماربین(1)، اصفهان، گفتمان اندیشه، ص124، 1398.
6- حیدرعلی اشرفی (1360-1298)، شهردار تیران
، مبارکه و سه دوره سده و همایونشهر در دهه های 1330 و1340و 1350 تا پیروزی انقلاب، مدفون درقبرستان گاردر.
7- تخریب کشتارگاه سده در نتیجه سیل، سال۱۳۱۷، ۲ برگ، مرکز اسناد اصفهان، شماره ۱-۱-۳۳۹.
8- ت‍ق‍اض‍ای م‍س‍اع‍دت زارع‍ی‍ن سیل زده، سال ۱۳۱۷،۷صفحه، آرشيو ملي ايران، شناسه.۲۹۱/۶۷۲
9- منبع شماره 5، ص118، 1398.
10-همان، ص 101 .
11- خرابی پل هرستان بر اثر سیل در راه آتشگاه به سده، سال ۱۳۱۹، ۳ برگ، مرکز اسناد اصفهان، شناسه ۹۷/۳۳۹/۲۱۵۸.
12-معیری مسعود مقاله «سیلاب و مروری بر سیلاب های استان اصفهان»گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان
13-نمخانه: در فرآیند تولید نخودچی از نخود نیاز به پهن کردن نخودها در رطوبت بالا میباشد. برای ایجاد چنین فضایی در واحدهای تولید نخودچی که بیش از صد کارگاه آن تا دهه 1350 در بازار ورنوسفادران فعال بودند زیرزمین ها و دالان هایی در عمق بیش از ده متر حفر می‌شد که رطوبت بالا را فراهم میکرد و نخودها در آن فصا حدود 48 ساعت گسترده میشدند، به این مکانها نم خانه میگفتند.
14- بازار ورنوسفادران از زبان یک سالمند، گفتگوی سید حسام ابطحی با محمود حاج‌حيدری از کسبه قدیمی بازار ورنوسفادران در سال 1390
15- خاکه کلا: در محل کارخانه قدیمی صابونسازی جنب مسجد آقا علی اکبر ورنوسفادران پسماندهای جامد که از گیاه کیلا حاصل شده بود به صورت تپه ای در آمده بود که به آن خاک کلا میگفتند. این ثپه تا نیمه دوم سال1344 و ساخت مدرسه در آن مکان باقی بود.
تحقق یک رویا، پایگاه مجازی دانشنام. http://daneshnam.ir/hqx
