کبوتر عنوان گونه ای از پرندگان است که نمونه های اهلی آن را 200 نوع ذکر کرده اند و همواره مونس و همراه انسان بوده است. کبوتر در فرهنگ ایرانیان جایگاه ویژه ای دارد و ویژگی ها آن منشا پیدایش برخی اشعار و مثل ها شده است مانند:
"کبوتر با کبوتر، باز با باز/ کند همجنس با همجنس پرواز "
"با کبوتر باز کی شد همنفس/ کی شود همراز، عنقا با مگس"
انواع کبوتر
کبوتر انواعی دارد که برخی انواع آن عبارتند از : 1- کبوتر حرم 2 - کبوتر نامه بر 3- کبوتر چاهی 4- کبوتر طوقی 5- کبوتر سفید و ... از گوشت و تخم کبوتر برای درمان بعضی از بیماری ها استفاده می شود. علاوه بر آن از کبوتر برای سرگرمی، نامه رسانی و تامین کود مزارع بهره گرفته می شود.
پیدایش و تاریخچه برج های کبوتر:
انگیزه اصلی ساخت برج های کبوتر آن هم در وسط مزارع استفاده از کود کبوترها برای تولید محصولات کشاورزی بوده است چرا که کود آن یکی از بهترین انواع کودها محسوب می شده و در حاصلخیزی زمین های زراعی به کار می رفته است این نوع کود برای عمل آوری هندوانه و خربزه نتایج مطلوب داشته است.
سابقه تاریخی ساخت برج های کبوتر به طور دقیق مشخص نیست ولی قدمت آن ها به 700 سال پیش بر می گردد. ابن بطوطه در اوایل قرن 8 هجری از وجود کبوتر خانه ها یاد کرده است. بیشتر جهانگردان اروپایی که در زمان صفویه و بعد از آن به ایران سفر کرده اند در سفرنامه های خود از برج های کبوتر مطالب زیادی نوشته اند که از جمله آن ها می توان به شاردن اشاره کرد.
تیمور لنگ نیز در زمان حمله به اصفهان با مشاهده این سازه ها فکر می کند مردم منطقه کبوتر باز هستند و وقتی به فایده آن ها پی می برد از آن ها الگو برداری کرده و در پایتخت کشور خود یعنی بخارا نمونه هایی از آن را می سازد.
اشکال مختلف کبوتر خانه
جنس دیوارهای کبوتر خانه ها از گل رس و کاه ساخته شده است و در دیواره برج ورودی های برای کبوترها تعبیه کرده اند. به طور کلی در ساخت کبوترخانه ها از انواع علوم و مهندسی هوشمندانه استفاده گردیده است.
کبوتر خانه ها را از نظر شکل می توان به چند دسته تقسیم کرد:
1- دایره ای شکل: این نوع از کبوتر خانه ها بیشتر از انواع دیگر است و در اصفهان و شهرستان های نزدیک به آن ساخته می شده است.
2- مکعبی یا چهار کنج که بیشتر در نواحی شمال غرب اصفهان و محدوده شهرستان های گلپایگان و خوانسار به چشم می خورند.
3- ترکیبی یا چند قلو که بیشتر در منطقه لنجان دیده می شود.
یکی از نکات جالب در ساختمان برج ها وجود یک یا دو نوار صیقلی از گچ می باشد که دلیل تعبیه چنین نوارهایی جلوگیری از بالا رفتن دشمن طبیعی کبوتر ها یعنی مار از دیواره برج و ورود به کبوترخانه بود. همچنین در وسط برج تشتی پر از شیر قرار داده می شد و اطراف آن آغشته به آهک می گشت تا در صورتی که ماری به هر شکل به داخل برج نفوذ کرد به دلیل علاقه اش به شیر به سمت ظرف برود. مار برای رسیدن به شیر مجبور بود از روی آهک عبور کند، تماس آهک با بدن مار سبب سنگینی اش شده و زمین گیرش می کرد.
اکثر برج های کبوتر در منطقه اصفهان ساخته شده است و جالب این است که در سال های اخیر در هشتگرد کرج در یک کارخانه به دلیل وجود کبوتر زیاد در منطقه، نهایتا مدیران واحد به این نتیجه رسیدند که یک برج در محوطه کارخانه شبیه برج های اصفهان بسازند.
علل ویرانی کبوترخانه ها
کبوتر خانه ها که عمدتا مالکیت شخصی داشته و حتی صاحبان آن ها سالیانه به دولت های وقت مالیات می دادند، در طول تاریخ دستخوش تغییر و تحولاتی شده اند. در زمان حمله افغان ها کبوترخانه ها توسط آن ها تخریب می شده و دلیل آن هم تبدیل شدن برج ها به سنگر دفاعی در مقابل مهاجمین بوده است و بر عکس غازان خان در ضمن اقدامات خود برای احیای کشاورزی دستور به حفظ کبوتر خانه ها و کبوتران داده و قوانینی در جهت حفظ آن ها وضع نموده است.
شاردن در سفرنامه خود تعداد کبوترخانه های اصفهان را در عهد صفویه 3 هزار برج تخمین زده است که تا سال 1356 تنها 715 مورد آن باقی مانده است.
در عصر حاضر خانه کبوترها را عوامل متعددی تهدید می کنند که به برخی از آن ها اشاره می شود:
1- گسترش شهرها و روستاها و افزایش جمعیت.
2- بالا رفتن قیمت زمین های اطراف برج ها.
3- تیراندازی و دام گذاری برای کبوتران.
4- متعدد شدن مالکین و رشد برج ها.
5- تغییر الگوی کشت.
6- تولید کودهای شیمیایی که هم ارزان تر بوده و هم راحت در اختیار کشاورزان قرار می گیرد.
