پیشینه فروشان
در اسنادی که نام از آبادی های ماربین برده اند از جمله در کتاب محاسن از قرن پنجم هجری و
طومار شیخ بهایی نام فروشان آمده است. در مورد پیشینه این آبادی از ماربین چندین نظر وجود دارد.
1-حمله اسکندر به سه دژ، گاردژ، کهندژ و دیمیردژ که در منطقه ماربین واقع شده بودند باعث ویرانی آنها گردید و این منطقه تا دوران پادشاهی ساسانیان(۲۲۴ میلادی) یعنی تا ۶ قرن بعد به صورت بیابانی بی آب و علف باقی ماند تا اینکه پیروز شاه ساسانی دستور حفر قناتی داد که به نام خودش به قنات «پیروز شاهی» معروف گردید، و مردم متفرق شده، گردهم آمدند و زمین های ده خوزان و پروشان بین مردم تقسیم شد.
2-عده ای معتقد هستند مردمانی که مکان ثابتی نداشتند به دشت سرسبز این منطقه کوچ می کرده اند که به تدریج ساکن دایم منطقه شدند.
صرامی فروشانی، رسول، سده در گذر زمان،. اصفهان، پویش اندیشه، ۱۳۸۲، ص87.
موقعیت جغرافیایی
شمال: ورنوسفادران
جنوب: آدریان، زمین های کشاورزی
غرب: زمین های کشاورزی
شرق: خوزان
موقعیت جدید
فروشان یکی از سه محله تشکیل دهنده سده و از محلات خمینی شهر فعلی در شمال و جنوب غرب و شرق بلوار توحید و شمال و جنوب خیابان ولی عصر و شرق و غرب خیابان امام شمالی واقع است و در حوزه شهرداری های نواحی 1 و 2 خمینی شهر واقع می باشد.
ریشه نام فروشان
1-فروشان از دو جزء( فروش+آن) تشکیل شده است. چون حرف «ش» با حرف «ز» به هم قابل تبدیل است بنابر این جزء اول نام واژه «فروشان»، «فروز» معادل فروغ به معنای روشنایی است. معنی دو جزء روی هم فروزنده و درخشان است. از آنجا که تاریخ منطقه با قوم آریایی و آتشگاه مرتبط است اینجا هم مانند آدریان و خوزان و....آتشکده داشته و این دلیل انتخاب این نام است. برخی از اهالی فروشان را به مرور زمان به «پریشان» تبدیل کرده اندکه غلط است.
مهریار، محمد، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان، فرهنگ مردم 1382، ص 544 .
2- فریشان معرب پریشان و پریشان مخفف پریوشان. پریوش اسم زنی بوده که در زمان قدیم بنای این قریه نموده و به نام خود منسوب نموده است.
اصفهاني, محمدمهدي بن محمدرضا, نصف جهان في تعريف الاصفهان (تصحيح و تحشيه منوچهر ستوده)، تهران، امير كبير،1368.
3- پس از اعطای زمین رایگان توسط پیروزشاه به مردم یونانی دیمیر آنها این منطقه را آباد کردند. چون افراد قوم دیمیر مردمانی زیبارو بودند، به دستور پیروزشاه این قوم را «پریوش» و محله آنها را «پریوشان» نامگذاری می کنند که به مرور زمان به «پروشان» و سپس «فروشان» تبدیل شد.
4- اطلاق کلمه «فروشان» در اواخر حکومت زندیه به این منطقه به دلیل رواج کسب و کار اطلاق شده است و شاید در ابتدا همچون ده بار فروشه، به عنوان قلعه فروشان شناخته می شده است.
صرامی فروشانی، رسول (۱۳۸۲)، سده در گذر زمان، اصفهان، پویش اندیشه.صص86و87.
استاد مهریار این برداشت را غلط دانسته چون فروشان صفت فاعلی از فروختن است و به تنهایی نمی تواند نام محلی باشد.
پیشینه و ریشه اسامی اماکن فروشان
مادی پیروز شاه
بنابر روایتی قناتی که زمین های فروشان را آبیاری می کرد دو هزارسال پیش به دستور پیروزشاه ساسانی حفر شده است. و نامش را از نام وی گرفته است.
دوشنبه بازار: به بخش مربوط مراجعه شود
کاروانسرای حاج میرزامحمدعلی
کاروانسرایی که در دوشنبه بازار فعلی خمینی شهر واقع بود، این مکان در دهه 1380 تخریب و به جای آن یک مجتمع تجاری با مشارکت شهرداری ساخته شد.نامش نام مالک اولیه آن می باشد.
مسجد جامع فروشان، مسجد سرپل (ابوالبرکات)، مسجد ملاحیدرعلی،تکیه حاج حسن،بالا دو مرده، تیمچه آمیرزا. اطلاعات آنها در بخشهای مربوط انتشار یافته است.
دباغ خانه
در روزگار رونق دباغی در سده کارخانه ها و کارگاه هایی با تجهیزات کامل و کارگران زیاد وجود داشته است که به دباغی و چرم سازی مشغول بوده اند. آثار این سازه ها از بین رفته و تنها خرابه هایی از یکی از آنها در شرق قبرستان شیر وجود دارد.
بلدیه سده
نخستین ساختمان برای استقرار بلدیه شهر در دهه 1310 در قبرستانی در این محله با تلاش های مرحوم سید علی میرعنایت احداث شد. این ساختمان و محوطه آن سال ها تنها ساختمان شهر بود که در موارد متعددی از آن استفاده می شد، مثلا هیاتی که از مرکز برای رسیدگی به شکایات مردم در انتخابات دوره 15 مجلس شورای ملی در پاییز 1326 به سده آمد در همین ساختمان مستقر شد. در سال 1326 که بخشداری سده تشکیل شد تا سال ها دفتر بخشداری در ساختمان شهرداری واقع بود و یا بازرسان شاهنشاهی که برای رسیدگی به شکایت کشاورزان در جریان اختلافات آنها با کازرونی ها بر سر حفر چاه در مسیر قنات اندان به همایونشهر آمدند در این ساختمان مستقرگردیدند. پس از تشکیل نواحی شهرداری بلدیه سده به شهرداری ناحیه 2 اختصاص یافت. در دهه 1380 بخشی از زمین اولین شهرداری منطقه ماربین به سازمان تامین اجتماعی واگذار گردید.
پیشینه و ریشه اسامی کوچه های فروشان
کوچه شترگلو: واقع در خیابان امام جنوبی، مادی ای که از محله لادره می آمده، در این نقطه از بالا به پایین جاری می شده و دو باره به سمت بالا می رفته است بعضی معتقدند این وضعیت شکلی شبیه گلوی شتر به آب و مسیر آن می داده و به همین دلیل منطقه شتر گلو نامیده می شده است. در باغ فین کاشان هم مکانی در مسیر عبور قنات جاری در این باغ شترگلو نامیده می شود.
کوچه غارها یا قارا: واقع در خیابان امام جنوبی، این محله روزگاری یهودی نشین بوده و خانه ها با غار به یکدیگر راه داشته اند. بعضی هم معتقدند که وجه تسمیه این محل به سکونت "قارا خان یهود" در این محدوده مربوط می شود. احتمال اینکه منظور از این واژه قاراهای محلی باشد ضعیف است.
کوچه حکیم ها: واقع در خیابان امام جنوبی، کوچه محل سکونت و طبابت طبیبان فروشانی از خانواده ابطحی، مطب های آن تا دهه 1340 فعال بوده است.
کوچه تلمباری: در لغت نامه ها هر چیز که روی هم ریخته و انبار شده باشد و جایی که در آن کرم ابریشم را پرورش دهند را تلمبار گویند. مکانی ظاهرا در مرز خوزان و فروشان در شرق خیابان امام جنوبی بوده است.
کوچه یاوری: واقع در بلوار توحید، یاوری در زمان قاجار یک منصب بلند پایه نظامی بوده است. این مکان به سبب سکونت جد سرتیپ سدهی درآن که منصب یاوری داشته، به این نام مشهور شده است. در هنگام نگارش کتاب به لادره تغییر نام یافته است.
کوچه میانجوی: واقع در بلوار توحید، قنات اسفریز از سمت قلعه آقا جاری و از وسط این مکان عبور و به سمت درب مسجد جامع فروشان می رفته است. از آنجا که عمارت های مسکونی در دو طرف این جوی بوده به این نام معروف شده است پس به معنی مکانی است که وسط آن جوی جاری است.
کوچه قلعه موسی: واقع در بلوار شهید صدوقی، این کوچه الان به مکتب الصادق معروف است اما در گذشته به دلیل وجود قلعه ای به نام موسی در این محل که تا حدود 50 سال پیش نیز ماندگار بوده، به قلعه موسی معروف شده است
کوچه باغ سنگی: واقع در بلوار شهید صدوقی، تا حدود دهه 1370 باغی در این کوچه بوده که دربی سنگی داشته است.
آم فلکا: واقع دربلوار امیر کبیر، روزگاری منطقه کشاورزی فروشان بوده است درست آن بابا فضلگاه یا عمو فضلگاه است. فضل احتمالا از باباها بوده که دراین منطقه می زیسته است. (ر.ج.صحراهای سده)
کوچه احمدی: واقع درخیابان ولیعصر، محل زندگی آیت اله احمدی و همچنین دفتر کارش به عنوان اولین امام جمعه و نماینده خمینی شهر بعد از انقلاب در این کوچه قرار داشته است.
دوهفته نامه فرصت(77)، پیمانی، لیلا، شناسنامه شهر را ورق بزنیم (2)، ص6، دوشنبه 16 مرداد 6،ص1391.
پیشینه و ریشه اسامی محلات فروشان
فروشان از محلات لادره، درب سید، ملاحیدر و نو تشکیل شده است که قدمت آنها یکسان نیست. محلات قدیمی به تدریج به سمت زمین های کشاورزی گسترش یافته اند به شکلی که به سمت جنوب و غرب گسترش یافته و با عبور از دروازه های قبلی مثلا قلعه آقا محلات جدیدی را به وجود آورده اند. قبرستان ها در درون محلات خود نشان دهنده این است که روزگاری این منطقه خارج از محل بوده است و به دلیل گسترش مناطق مسکونی آنها درون محلات قرار گرفته اند.
محله لادره
پیشینه
محله لادره یکی از محلات قدیمی فروشان است شمال آن دوشنبه بازار و میانجوی و ملاحیدر، جنوب و شرق آن محله نو و شتر گلو و غرب آن قلعه آقا واقع شده است
ریشه نام
اين واژه از دو جزء( لا + دره) تشكيل شده است. (لا) در لغت عبارت است از ته نشین رسوبات آب و چون در صحرایی چنین حالتی پیش آید چه از سیل چه از حوادث دیگر به آن (لا) گویند. به معنای دره و فاصله دو کوه هم می باشد.و منظور از دره، فاصله و يا راه كشيده ميان دو محله مي باشد و این محله هم در بین دو محله ميان جوي و محله نو واقع است. مردم به جایی که آب و مخصوصا سیلاب اندکی ایستاده باشد و رسوباتی از آن باقی مانده باشد «لا» می گویند و وجود رسوبات را نیز «لا» می گویند. این معنا درست همان معنای لایه را می دهد. پس قسمتی از زمین کوچک زراعتی که آب دارد و از رسوبات آب های ایستاده و مرده و باتلاق های کهن پیشین تشکیل یافته «لا» خوانده می شود.
مهریار، محمد، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان، فرهنگ مردم 1382، ص705.
این تعبیر می تواند برای محله لادره درست باشد.
محله درب سید
محله در شرق خیابان امام شمالی و غرب بلوار شهید منتظری و شمال خیابان ولی عصر و جنوب محله گاردر واقع است. در آن چند مسجد تاریخی، قبرستان و حمام درب سید واقع است.
ریشه نام
سيد زين الدين علی معروف به آقاعلی سيد عالم و حکیم ریاضیدان واختر شناسی و ادیب دوره شاه سلطان حسین، در زمان حملات افغان به محله فروشان مهاجرت و در جای اقامت می گزیند که بین مردم به دلیل اقامت ایشان در این مکان به درب سید معروف می شود
محله ملاحیدر
در غرب بلوار توحید واقع شده است مسجد ملا حیدر در آن واقع است. نامش را از ملاحیدرعلی گرفته است. (ر.ج.مسجد ملا حیدر علی).
محله نو
این محله بعد از دو محله لادره و درب سید شکل گرفته است در شمال و شرق لادره واقع شده است.
قلعه آقا
همان قلعه موسی می باشد. تا اواخر دوران قاجار خارج از آبادی و قلعه ای بوده است ولی اکنون یکی از محلات فروشان و در جنوب بلوار شهید صدوقی می باشد. از مناطق آن جاده لا و سقا غلوم می باشد.
قبرستان درب سید
یکی از قبرستان های فروشان در حد فاصل خیابان امام شمالی و بلوار شهید منتظری فعلی است. این گورستان در محله درب سید قرار دارد که نام خود را از سيد زين الدين علی گرفته است. مقبره امامزاده سید ابراهیم در این قبرستان واقع می باشد.
قبرستان شیر
یکی از قبرستان های محله فروشان است که در بلوار شهید صدوقی بعد از قلعه آقا واقع می باشد به دلیل وجود مجسمه های شیرهای سنگی در قدیم در این گورستان آنرا قبرستان شیری می نامیدند. یکی از سنن قدیمی در مناطق اصفهان که احتمالا از عشایر بخصوص بختیاری تقلید شده، نصب مجسمه شیری سنگی بر روی قبور اشخاص نامی همچون پهلوانان، جنگ آوران و خیران بوده است. این مجسمه ها در قبرستان تخت فولاد هم وجود داشته است، که یکی از آنها در دوران قاجار به کنار پل خواجو منتقل شده است. در آبادی های ماربین پهلوانانی همچون، طهماسب خوزانی، رستم بیک فروشانی و جعفر علی بیک ورنوسفادرانی می زیسته اند. میر عظیمی، نعمت اله، اصفهان زادگاه جمال و کمال، نشر گلها، اصفهان، 1379. صص134 تا 137.
شیرهای سنگی این قبرستان هم باید بر بالای سر قبرهای متعلق به پهوانان و نامداران محل نصب شده باشد، ضمن اینکه می تواند با نظریه ساکن شدن یکی از اقوام بختیاری درگذشته در این محل منطبق باشد. اکنون بیشتر از نام گلزار شهدای مصطفویه برای این قبرستان استفاده می شود. در بهمن 1356 سیّد حسن مصطفوی سدهی، مدرس حوزه و امام جماعت مسجد نور فروشان در این قبرستان دفن گردید. آرامگاه تعدادی از شهدای انقلاب و دفاع مقدس نیز در این مکان واقع می باشد.
گورستان باجی
گورستان باجی اکنون وجود ندارد و در زمین آن، دبیرستان طالقانی واقع در خیابان امیرکبیر بنا شده است. در محله اندان قبرستانی به این نام وجود دارد.
نقل از کتاب نام ها و نشانه ها نگارش محمدعلی شاهین
