خانه های قدیمی از بخشهای مختلفی تشکیل شده است. فضای اختصاص یافته به هر بخش و تزیینات به کار رفته در هر خانه بسته به موقعیت صاحب خانه متفاوت است. البته همه بخشها ممکن است در یک خانه نباشد.
هشتی
فضای سرپوشیده متصل به کوچه و حیاط خانه است. مهم‌ترین کارکرد هشتی، تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت و حفظ قسمتی از حریم خانه‌است.
هشتی از یک سو با یک دالان کوتاه یا بلند، به کوچه متصل میشد و از سوی دیگر به خرند میرسد. فضاهای دیگر مانند اصطبل و باغ هم به هشتی راه دارند. گاه هشتی بین چند خانه مشترک بود.
معمولا هشتی سکوهایی در دل دیوار یا بیرون زده از آن دارد تا میهمان و صاحب خانه روی آن نشسته و با همدیگر گفتگو کنند. برخی هشتی ها ساده و برخی دارای نقش و نگار بودند. اغلب روزنی در سقف، نور را به داخل هشتی هدایت میکرد. بعضی حتی بادگیر هم داشتند.
خرند و اندرونی
در لغتنامه دهخدا در معنی خرند آمده است«گیاهی باشد مانند اشنان که بدان هم رخت شویند و هم از آن اشخار و قلیا سازند. همچنین خِشتکاری اطراف باغچه و کنار صفه و ایوان را نیز گویند». مولوی در مثنوی سروده است:
اولاً خرگاه سازند و خرند
ترک را ز آن پس بمهمان آورند
در گویش مازندرانی ایوان چیده شده با آجرهای قائم، آب راهه باریکه دور حیاط را خرند میگویند . اما در منطقه ماربین و اصفهان به حیاط خانه ها در قدیم خرند میگفتند. در اطراف خرند اطاقهای سه دری و پنج دری ساخته میشد و معمولا راهی به مطبخ و باربند داشت. در وسط آن حوض ساخته شده و باغچه ها تعبیه میشد. دور تا دور دیوارهای اطراف خرند و نیز ایوانها را با سنگ هزاره می پوشاندند.
شاه‌نشین
اتاقی است با ارتفاع نسبتا بلند که معمولا ارتفاع آن دو برابر دیگر اتاقهای خانه بود، در قسمت بالای این ارتفاع، سقف نیم گنبدی قرار میگرفت. شاه‌نشین در شمال اندرونی قرار داشت و آفتاب خور بود. سه در و یا پنج در داشت
شاه نشینها با تزئینات خاصی نظیر نقاشی، شیر و شکر در زیر گنبد و در زمان قاجار با آیینه کابری همراه بود. گچ بریهای نفیس به همراه تندبریها در اطراف اجاق و نقاشی های شیشه ها نیز از جمله این تزئینات به شمار میرفت. یک ارسی گاه در اتاق شاه نشین وجود داشت.
درست در مقابل شاه نشین یک حوض بزرگ ساخته میشد و چون آب ذاتا خنک است، باعث میشد هوای مطبوعی در اتاق جریان یابد.
از سوی دیگر به دلیل آنکه شاه نشین آفتاب خور و مایل به حوض بود، اشعه های آفتاب که به سطح آب برخورد میکرد، با زاویهای شکسته شده و به ارسی برخورد مینمود.
پنج‌دری
یک اتاق بزرگ است که در واقع همان تالار اصلی خانه محسوب می‌شود. اغلب رو به ایوان بزرگی است و پنج پنجره به هم پیوسته برای آن در نظر گرفته شده‌است.
سه دري
اتاقي كه سه در دارد، اتاقي كه در نما سه لنگه در اُرسي دارد. سه دري اغلب به عنوان اتاق خواب به كار مي رفت و یا یکی از فرزندان در آن زندگی میکرد.
اُرُسی
پنجره مُشـَبَّکی است که به جای گشتن بر روی پاشنه گرد، بالا می‌رود و در محفظه‌ای که روی آن قرار گرفته جای می‌گیرد. نمونه‌های زیبای آن در خانه‌های کهن اصفهان و کاشان و یزد بسیار است.
مطبخ
فضای خاص پخت و پز در خانه مطبخ نامیده میشد. این بخش در خانه های مختلف با ابعاد و امکانات متفاوت ساخته میشد. معمولا درآنها چند کلک برای پخت غذا با چوب وهیزم، چاهآب، یک یا چند تنور پخت نان، جایگاهی برای انبار چوب و هیزم وجود داشت.
حویج خانه
این کلمه در واقع حاویج خانه بوده است.در آنها مواد غذایی نگهداری میشده است. درتعدادی از خانه های قدیمی سده هم اطاقی به این منظور نزدیک به مطبخ وجود داشته است.
طویله و باربند
در فرهنگ دهخدا آمده است«باره بند جایی که اسب بندند و در عرف این زمان اصطبل و طویله را گویند و باربند مخفف بهاره بند نیز آمده. (انجمن آرا). طویله و جای بستن اسب. چه باره بمعنی اسب هم هست اکنون در تکلم باربند گویند. (فرهنگ نظام )». فضایی برای نگهداری مرکب و نیز گاو و گوسفند بود که اغلب در کنار خانه های قدیمی بنا میشد.
خلوت
در فرهنگ عمید به شکل اسم به معنی جای فاقد ازدحام و شلوغی آمده است. در خانه های قدیمی گاه کنار خانه اصلی حانه کوچکی با عنوان(خلوت) وجود داشت که میهمانان غریبه و طرف حسابهای صاحب خانه، که از دیگر مناطق می آمدند در آن سکونت میگزیدند. خلوت به خانه اصلی راه داشت.
-
مجموعه-دانشنامه
-
بنا
- بخش های مختلف خانه های قدیمی
