نویسنده : رسول صرامی
در محله ای که فروشان قدیم آنجا بوده آثاری به چشم می خورد که اهالی آن را مسجد خرابه و در بالامرده گویند. مسجد خرابه با همت اهالی بازسازی شد و نام مسجد صفا گرفت اما خرابه های دیگر همچنان باقی است و رو به انهدام است این بنا معرف به ابن مردویه است و اهالی شاهد دو سنگ قبر کهنه و قدیمی درآن بوده اند. همچنین نقل است که این مکان گنبدی با کاشی های آبی فیروزه ای داشته و به مرور زمان فرو ریخته و تخریب شده است. در کتب تاریخی و بالاخص کتب احادیث نام خاندان ابن مردویه به کرار به عنوان محدث و راوی آمده است. معروفترین شان حافظ ابوبکر احمد بن موسی بن مردویه است که در سال 323 متولد و در سال 416 وفات می یابد و تألیفاتی در تاریخ "تفسیر قرآن- مستخرج صحیح بخاری و کتابی در مناقب امیر المؤمنین (ع) دارد.
شروع زندگی خاندان ابن مردویه به تفصیل در بخش مشاهیر ارائه خواهد شد ولی آنچه تذکره نویسان گفته اند ابن مردویه را منسوب به سده ماربین و محله فروشان دانسته اند.
باستان شناسی که در دهه 20 به سده آمده اند آثار باستانی سده را شامل آرامگاه ابن مردویه و قنات فیروزشاهی دانسته اند. نگارنده در کاوش های بنا به کاشی های فیروزه ای به قطعات کوچک مربع در حدود 55 سانتی متر برخوردم همچنین کاشی هایی با فرمهای طبله و سرمه دان در آوار کف آن مشاهده می شد.
فرم بنای ابن مردویه به صورت چهار تاقی است و ایوان اصلی آن پشت آن رو به باغات قرار دارد. مصالح به کار رفته در آن خشت خام است و دقیقاً به اندازه خشت های کوه آتشگاه می باشد. به نظر می رسد با شباهتهایی که این بنا به آتشگاه جرقویه دارد. قبل از آنکه ابن مردویه درآن دفن بشود این بنا آتشگاه بوده باشد چون این محله فروشان قدیم است و استاد دکتر محمد مهیار فروشان را همان فروزان به معنای آتشگاه می داند این گفته ها چندان بعید هم به نظر نمی رسد چون در تاریخ بسیاری از بناهای قدیمی همانند میل ها و گنبدها مدفن افراد می گردند.
فروشان در زبان ولاتی پیرشان گفته می شود. وجود پیشوند پیر در این واژه خود شبهه انگیز است. ما را به یاد بنای پیربکران می اندازد. شواهد نشان می دهد عظمت مقبره ابن مردویه کمتر از پیربکران نبوده است. بنای ابن مردویه در دو ضلع خود ایوان داشته و در پشت جرزهای طرفین و الان و راهرو تیره داشته است. جرز باقیمانده ایوان رو به باغ توخالی است که به نظر می رسد مناره یا راهرویی برای رفتن به طبقه بالا بوده است. در بدنه ایوان یک مشعلدان که جای شمع دارو دیده می شود. درگاه ورودی ابن مردویه ازآجرهای خشتی است و از اره آن تا ارتفاع یک متر دارای کاشی معقلی بوده است. با آنکه گفته شده بود این بنا دارای زیرزمین است ولی زیرزمینی مشاهده نشد و حفره موجود راه به داخل جرز مکعب باقیمانده ایوان داشت، در برداشتهای صورت گرفته و آسیب شناسی آن می توان گفت بنای ابن مردویه وسعتی فراتر از حد موجود داشته که به مرور زمان مورد دخل و تصرف قرار گرفته است. در دوره قاجار و دوره پهلوی اول الحاقاتی به آن اضافه شده و با موقعیت همجواری با قنات به عنوان مرده شوی خانه از آن استفاده می کرده اند. بنای ابن مردویه فعلاً به صورت مخروبه است جای دارد این بنا مرمت شده و به درخواست اهالی تبدیل به مسجد گردد.
مقبره ویران ملک الحفاظ و طراز المحدثین ابن مردویه در املاک دیمیتریون خمینی شهر
توصیف بنای ابن مردویه در املاک دیمیتریون فروشان:
تا مدت ها پیش بنای خشتی در محله فروشان و در املاک دیمیتریون وجود داشت که به بالا دو مرده معروف بود اما امروز چیزی جز چند جرز و پاره دیوار از آن باقی نمانده است مردم فروشان پیرامون مقبره عقاید زیر را دارند:
1- اقامتگاه جنیان
2- پناهگاه دزدان
3- غسالخانه
4- آرامگاه دو عالم شیعه و سنی
5- آرامگاه دو عالم گبر و سنی
6- در قدیم زنان در شبهای جمعه در آن شمع و آتش می افروختند
7- در زمان ظل السلطان گنجی از آن به سرقت رفته است.
در فروردین سال 1379 نگارنده طی چند مرحله بازدید از بنا متوجه شدم که در زیر جرز یکی از دیوارهای مقبره دهلیزی است که به اتاقی با آثار سوختگی شدید منتهی می شود، در پایه بنا به همراه استاد محمدرضا نوروز تولایی خشتهایی به ابعاد 10 × 40 × 40 مشاهده شد استخوان های انسانی در کف بنا دفن شده بودند که حکایت از نوعی تدفین ثانوی به شیوه ایران باستان بود این استخوان ها به وسیله آقا دکتر مجیری پزشک عمومی استخوان انسانی تشخیص داده شد.
مقبره ابن مردویه در املاک دیمیتریون قرار دارد. دیمیتریون تنها کلمه یونانی در استان اصفهان است که از اسطوره دیمیتر گرفته شده است. دیمیتر الهه باروری گیاهی است و نماد گندم و محصولات کشاورزی می باشد.
می دانیم که آتشکده های ایرانی قبل از ظهور اسلام با شیوه خاصی ساخته می شده است ساختمان آتشکده بدین گونه بوده که یک گنبد خانه در میان داشته و یک راهرو بر گرد آن می گشته است و در پیشگاه این گنبد خانه پادیاف یا جایگاه شستشو بوده است در گذشته آتش در زیر گنبد نگهداری می شده ولی کم کم این جایگاه از میانه ساختمان به کناری رفته است. وجود خشت های 10 × 40 × 40 و سوختگی زیر جرز دیوار نشان دهنده ساسانی بودن پایه های این بنا است.(سبک معماری پارتی)
این بنا دارای یک درایگاه اصلی رو به روی گنبد خانه و دو مردگرد قرینه وار در دو سوی درایگاه مختص زنان بوده است تا به خوبی از رانش گنبد پیشگیری کند. پس از ورود به حیاط در روبرو ایوانی به سبک مساجد کوشکی قدیمی به چشم می خورده است. نمای دیوار های گنبد خانه در پایه ها و جرز بنا با خشت و لاشه سنگ و ملات گل به ابعاد 4 × 22 × 22 و نیز 5 × 25 × 25 و 10× 40 × 40 سانتیمتر ساخته شده اند. این بنا شباهت بسیاری با بنای چهل دختران روستای سین دارد و جالب است بدانیم در مقابل هر دوی این بناها رشته قناتی عبور می کرده است. رشته قنات روبروی بنای ابن مردویه به روزگار پادشاهی فیروزشاه و حکمران محل آذر شاپورگان هرستانی ساخته می شود. در کف بنا آثار تزئینات فرو ریخته کاشی معرق لاجوردی با ابعاد 4 × 9 مخروطی به چشم می خورد.
در زیر بنای گنبد دار سردابی وجود داشته است که به احتمال زیاد مقبره ابن مردویه در آن قرار داشته است. آثار گریو خشتی گنبد هنوز مشهود است که نشان می دهد ترنبه بنا از نوع ساده بوده است. از ایوان به بعد و قسمتی از پشت گنبد در قسمت شمالی بنا با خشت های 5 × 23 × 23 شبیه قلعه بیاضه خور و بیابانک به صورت دو طبقه بنا گردیده است. سایر ویژگی های این بنا عبارت است:
کاربرد آجر به ابعاد 4 × 11 × 22 در ستون های محراب، آجرهای محراب به ابعاد 11 × 22 × 22 محراب در غرب بنا واقع است و ارتفاع محراب طول 2 متر و عمق 80 سانتیمتر، برای اجرای دیوار چینی از خشت های متفاوت با اندازه های متغیر استفاده شده است مثلا خشت های 6 × 25 × 25 بنای ابن مردویه شبیه خشت های نارین قلعه نایین است و نیز کاربرد خشت های 8 × 28 × 28 در پایه های بنا، ضخامت دیوار 30/21 ، جرز بنا با خشت های 6 × 26 × 26 شبیه بنای چهل دختران روستای سین.
در بنای ابن مردویه می توان سه سبک معماری را تشخیص داد:
1- سبک معماری ساسانی یا وجود خشت های یک ارش در یک ارش و لاشه سنگ ها در پایه بنا (نوع لاشه سنگ ها پاک تراش نیستند)
2- سبک معماری خراسانی با ویژگی درآیگاه خفته و قوس ناوی شکل و نیز دو مردگرد با طاق ناوی آهنگ یا کوره پوش در دو سوی ورودی بنا.
3- سبک معماری رازی در شیوه کاشیکاری محدود معقلی و نیز بنای گنبدخانه.
احتمالا از این بنا در پیش از دوران اسلامی همچون بنای سین به عنوان معبد آناهیتا استفاده می شده است و کنار این معبد، کاخ هارون هفت و نیز دژ مستطیل شکل دیمیر دژ قرار داشته است. این بنا پس از دوران اسلامی تبدیل به مسجد شده و پس از فوت ابن مردویه شیعیان جسد او را به سرداب بنا منتقل کرده و آن جا دفن می کنند.
مرحوم آیت ا... العظمی ملاحیدر علی در روزهای عید غدیر خم در این بنا حاضر می شدند و سوره مائده را تلاوت می نمودند. از سوی دیگر به نقل از تعدادی از پیشکسوتان شهر آنها از پدران خود شنیده بودند که اشعاری توأم با گل و بته بر روی سنگ قبر ابن مردویه که دلالت بر عشق او به امام علی(ع) است (مثل سنگ قبر ابونعیم در قبرستان آبخشان) حک شده بود.