محمدعلی شاهین
اشتغال مردم به مشاغل مختلف در هر دوره ای از تاریخ متفاوت می باشد. در ادوار مختلف مشاغلی پیدا می شوند، رشد و پیشرفت می کنند و در دوره دیگری تعدای از این مشاغل کمرنگ و کم رونق می شوند و گاه منقرض می شوند.
مشاغلی که یا از بین رفته اند و یا در حال کمرنگ شدن هستند به کهن پیشه ها معروف هستند.اینگونه مشاغل در هر شهر و دیاری با هم کمی متفاوت هستند چرا که بعضی از این نوع کارهای خاص منطقه ای می باشند و یا در آن دیار رواج بیشتری داشته اند.
در شهرهایی که مرکزیت و قدمت بیشتری دارند و یا در ادواری از تاریخ رونق بیشتری داشته اند و دارای بازار بوده اند به انواع بیشتری از این مشاغل بر می خوریم .
درمنطقه ای که زندگی می کنیم به اعتبار سابقه طولانی خود و فراز و نشیب هایی که داشته مشاغل و به وجود آمده و توسعه یافته و در شهر و استان و کشور مطرح شده و حال هیچ نام و نشانی از آنها نیست و برخی پایداری کرده و اکنون کهن پیشه محسوب می شوند. در مطلب پیش رو به آن پرداخته می شود.
بعضی مشاغل رایج دوران صفویه
در کتاب تذکره نصرآبادی از نزدیک به یکصد و بیست منصب در دوران صفویه نام می برد که برخی ازمنصب ها و عنوان های اداری و حکومتی آن عبارتند از:
آبدارباشی گری ، احتساب ، ایشک یاایشیک ،آقاسی باشی دیوان ، بیگلربیگی ، تحویلداری ، توپچی ، جارچی باشی ، داروغگی ، دیوان بیگی ، شیخ الاسلامی ، قورچی گری شمشیر ، کتابداری ، کلانتری ، میرجملگی ، نقابت، یوزباشی گری . از آنجا که سده همجوار پایتخت صفویه بوده است می توان تصور کرد که تعدادی از مشاغل آن دوره در منطقه ماربین رایج بوده و یا تعدادی از اهالی به آن اشتغال داشته و جایگاه اصلی تعدادی از آنها سده بوده است. بسیاری از این مشاغل مربوط به پنبه و پشم و پوست و عصاری و سنگ است.
عناوین برخی مشاغل اواخر قاجار و اوایل دوره پهلوی
در دوران قاجر و پهلوی مشاغلی رایج بوده که برخی منسوخ و برخی هنوز هم رایج است. عناوین تعدادی از آنها عبارتند از:
علافی، زین سازی، نعلبندی، پالان دوزی، آب بندی ابریشم کاری، احرامی بافی، آشرمه دوزی، اکافی، الاغ داری، آیینه سازی، بزازی، بریانی، بوریابافی، برنجکوبی، پاشنه سازی، پاره دوزی، پیزربافی، پوستین دوزی، پولک دوزی، پیله وری، پینه دوزی، لحاف، تخمه برچینی، تریاک فروشی، تریاک مالی، تخت کشی، تکلتو دوزی، جولایی، جهک بافی، چادر شب بافی، چرخ کشی، چرمی سازی، چرخ تابی، چارواداری، چلونگی، چوب داری، چیت سازی، حداد سقط و حداد خورده، حکاکی، حمالی، حمصی، خاتم سازی، خرازی فروشی، خراطی، خشت مالی، دالان داری، دباغی، دلودوزی، دواتگری، ده یک دوزی، رزازی، رصافی، رواسی، زرکشی، زری بافی، زنجیره بافی، زه تابی، ساغری، سراجی، سرخالی سازی، سینه گری، سقط فروشی، سیم کشی، شال اندازی، شعربافی، شعرمالی، صباغی، سندون سازی، طبق کشی، طحانی، عصاری، عطایی، علاقبندی، فخاری، کلیچه دوزی، کناسی، کلوابندی، گازری، لندره دوزی (ماهوت دوزی)، لوافی، مشکی بافی، مکاری، مهره کشی، نقره سازی، نعلبندی، نمدمالی، یخچالی(سنتی).
منبع:
الهیاری، فریدون و همکاران، تاریخ حرف، صنایع، تجارت استان اصفهان از دوره باستان تا انقلاب اسلامی، اتاق بازرگانی اصفهان، 1393
مشاغل مربوط به پنبه
در گذشته کشت پنبه در منطقه رایج بوده به شکلی که در اسناد تاریخی به وجود 200 دکان پنبه زنی در بازار ورنوسفادران اشاره شده است. این رونق تا دوران قاجار و حتی دهه 1330 ادامه داشته است. حلاجان و پنبه زنان در بازار ورنوسفادران راسته خاص خود را داشته اند نامی در دست نوشته های خود می گوید: ( بازار حلاجان باولگان ؛راسته ایست از چار سوق زاغی تا چار سوق شادی با دویست دکان پنبه کنی . همه تاق وچشمه زیر نور چشمه ).
مشاغل مرتبط:
این مشاغل از مشاغل کشت پنبه تا مشاغل مرتبط با تبدیل به محصول نهایی گسترده بوده است که امروزه دیگر اثری از آنها نیست برخی از این حرف عباتند از:
کلوزه کنی، کلوزه پاک کنی، ندافی، نخریسی، شومالی، گیوه چینی و کاربافی
مشاغل مربوط به پشم
فرآوری پشم گوسفند و تبدیل آن به نخ و خامه از دیرباز در منطقه رواج داشته است . قبل از ورود دستگاه های حلاجی در اواخر دهه 30 این فرآیند تولید نخ از پشم به روش سنتی صورت می گرفت. مشاغل مختلفی درگیر این روند بودند که برخی از آنها عبارتند از:
پشم چین، پشم فروش، پشم جور کن، حلاج ،پشم ریس، کلاف کن و گولی پیچ، رنگرز، قپاندار، گاریچی، حمال ، دلالان و خامه فروش
مشاغل مرتبط با پوست و چرم
یک دسته دیگر از مشاغل که از دیرباز در این منطقه رواج داشته و هنوز هم رایج است مشاغل مرتبط با تبدیل پوست گوسفند و گاو به محصولات نهایی است.
این شغل که عنوان کلی دباغی است خود به گروه های دیگری مانند صرامی و زهتابی تقسیم می شود.دباغی شامل مشاغل متعددی است که امروزه از برخی از آنها اثری نیست. روزگاری تولید توپ ورزشی از چرم در بازارهای شهر از جمله درب محکمه رواج داشت و حتی به شهرهای دیگر صادر می شد.
عصاری:
عصارخانه ورنوسفادران از عناصر تولیدی بازار ورنوسفادران بوده که تا اواسط قرن چهاردهم خورشیدی فعال بوده است. مشاغل متعددی به طور مستقیم و غیر مستقیم به این مرکز وابسته بوده اند که از کشت دانه های روغنی تا فروش محصولات نهایی را در بر می گرفته است. عصاری (روغن کشی) اصلی ترین آنها می باشد.در فرآیند عصارای از دانه های گیاهی روغن گیری شده که بسته به نوع آن در تولید روشنایی و محصولات خوراکی مانند انواع حلوا به کار می رفته و طبعا مشاغل خاص خود را داشته است .
مشاغلی که فامیل شدند:
رواج برخی مشاغل در ماربین و سده و اشتغال اجداد به آنها سبب شده تا زمانی که انتخاب نام خانوادگی اجباری شد نام های خانوادگی مرتبط با شغل انتخاب شود.
برخی از این نام های خانوادگی عبارتند از:
صفاری : رویگری
ندافی : پنبه زنی
دباغی:عنوان کلی برای فعالان در فرآوری پوست
مکاری: کرایه دهنده چارپا
حجاری : سنگتراشی
حدادی : آهنگر ی
نعلبندیان: مربوط به شغل نعل کردن چهار پایان
چاووشی :فرماندهی سپاه
رنگرز: رنگ کننده
بزاز: پاچه فروش
خراط: چوب تراشی
شومالی:حالت دهنده نخ
صرامی:چرم کار
صابونی : تولیدکننده صابون
حلوایی: تولید کننده حلوا
حسامی : شمشیرباز ی
قپاندار:دارنده قپان که برای توزین به کار می رفت
دیباجی ؛ دیبا بافی با ابریشم
شبانی ؛ کشاورزی
حجار: سنگ تراش
برخی کهن پیشه های :
تخت کشی:
تولید دستی کف های گیوه از پارچه های کهنه نخی، نخ پنبه، چرم، پوست گاو و پوست شتر
تنورسازی:
ساخت تنور، تاپو و تاپوچی با استفاده از خاک رس برای پخت نان و نگهداری مواد غذایی در خانه ها
حلاجی:
آماده سازی پشم و پنبه با کمان حلاجی برای تبدیل به نخ توسط حلاج
سرمه سازی:
تولید سنتی سرمه چشم با استفاده از مغز استخوان گاو
کلاه مالی:
تولید سنتی انواع کلاه نمدی با استفاده از پشم، صابون و رنگ
گیوه چینی:
تولید لایه روی گیوه با نخ و سوزن مخصوص و اتصال به تخت
نمد مالی:
تولید دستی محصولاتی از قبیل نمد فرش، کولیِ چوپانی، کمربند و پابند با استفاده از پشم حلاجی شده گوسفند، کتیرا، آب، صابون و رنگ
نخود بریزی:
تبدیل نخود به نخودچی طی چندین مرحله
نانوایی سنتی:
پخت نان حجیم به نام نان سده ای با استفاده از تنور گلی و چوب
لوازم نانوایی سنتی:
تنورگلی، قدح سفالی خمیرگیری، سیخ، چونه پهن کن و...
سنگتراشی:
تبدیل سنگ های خام به مصنوعات سنگی مانند پایه ستون، سنگ حوض، هزاره به صورت دستی
منابع:
تذکره نصرآبادی
دست نوشته های نامی
مصاحبه های انجام شده با برخی از بازماندگان شاغلین کهن پیشه ها
