سیمین سعیدی

مقدمه:  از اعصار باستان و در بسیاری از نقاط دنیا نه فقط به عنوان ماده ای آرایشی و یکی از هفت قلم آرایش معروف (حنا، وسمه، سفیداب، سرخاب، سرمه، زرورق و غالیه) بلکه به عنوان مهم ترین و پرکابردترین داروهای چشم پزشکی کاربرد داشته است. سرمه از توتیا حاصل می شود و از این رو توتیا را گاه سنگ سرمه نیز خوانده اند.

اصل واژه ی توتیا اکسید طبیعی و ناخالص است. در کوره های ذوب سرب و روی بدست می آید و به فرانسوی OXYDE DE ZINCE IMPUR  نامیده می شود .محلول توتیا گندزدایی قوی است و در علم پزشکی محلول رقیق آن برای شستشوی مخاط و پلکها بکار می رود. ولی اسمی که روی این ماده گذاشته اند با توجه به خواص گیاه توتیا بوده است. گیاه توتیا تقویت کننده چشم بوده و باعث از بین رفتن خارش چشم می‌گردد.

تاریخچه:

سرمه در واقع دوده حاصل از سوختن یک ماده معمولا روغنی است. این ماده در خمینی شهر در قدیم با قلم گاو درست می شده است. اما سرمه هایی مانند سرمه ابریشم تجزیه شده، مردار سنگ تجزیه شده، شیره گیاه «شنگ» هسته خرما و نارگیل هم در گذشته رواج داشته است سرمه را از بادام شیرین و فندق نیز می توان درست کرد. در قدیم سرمه اصفهان شهرت فراوانی داشت که آن را با استفاده از نوع خاصی از سنگ به نام «اثمد» درست می کنند و خواص بسیار زیادی از جمله تقویت بینایی و رفع التهاب و پف چشم دارد. البته ساخت سرمه در کرمان و منطقه خراسان شمالی، بیشتر از شهرهای دیگر رواج داشت.

پس از ظهور اسلام و در اعصار اسلامی مورد توجه و پذیرش اطبای مسلمان قرار گرفت و به اساس و مبنای چشم پزشکی یا کجالی در طب اسلامی مبدل گردید. در این ارتباط باید دانست که اساساً واژه کحالی از کلمه کحل گرفته شده و کحل واژه ای بوده که نخستین بار اعراب سرمه را بدان نام خوانده اند و به همین خاطر کحل حجری یا کحل اسود کلماتی بوده اند که در زبان تازیان گاه به جای توتیا به کار گرفته شده است.امام صادق(ع) فرمود: «پیامبر وقت رفتن به بستر سرمه می‌کشید» همچنین امام باقر(ع) می‌فرماید: «سرمه‏ کشیدن با اثمد مژگان را می‌رویاند و سبب قوت بینایى می‌گردد و به شب‌زنده‌دارى کمک می‌کند.» همچنین دلاوران جنگی عرب قبل از نبرد در چشمان شان سرمه می کشیدند.

ملکه های مصری نیز حدود 3500 سال پیش برای زیباسازی و درشت جلوه دادن چشمان شان به چشم خود سرمه می کشیدند و افزون بر این سرمه را نگهبان چشم علیه بیماری ها می دانستند.  

مواد اولیه:

قلم استخوان گاو

لوازم:

چراغ پیه سوز، فتیله ای از جنس کتان، قاشق، بشقاب یا سینی فلزی

مراحل کار:

ابتدا استخوان قلم را شکسته و مغز آن را بیرون می آورند. این مغز را بر روی اجاق ذوب می کنند تا به روغن تبدیل شود. چراغ پیه سوز را در جایگاهی که با چند سنگ ساخته می شود و در اصطلاح قدیم به آن کلکی می گفتند قرار می دهند. یک فتیله از پارچه کتان درست کرده و طوری داخل چراغ پیه سوز قرار می دهند که سرش از شکاف چراغ جهت روشن کردن بیرون باشد بعد روغن قلم را روی فتیله ریخته و یک قاشق را به صورت وارونه طوری قرار می دهند تا همه روغن به سر فتیله نرود و کم کم بسوزد. پس از روشن نمودن فتیله یک بشقاب روی کلک قرار داده تا دوده چربی قلم ها به ته آن بچسبد و پس از آن دوده ها را توسط کاردک روی کاغذی می تراشند و بعد آن ها را بسته بندی می کنند.  

پیشکسوتان:

منابع:

• مصاحبه خانم زهرا داورپناه با خانم صغر سلمانی منتشر شده در فرصت شماره 96 مورخ 6/3/92 صفحه 5
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 46، شریف رضی، قم، چاپ چهارم، 1412 ق.

عکس: محبت مهری