خانه ‏های تاریخی خمینی‏ شهر

در نوشته ‏ای از اواخر قاجار از فردی به نام(نامی) آمده است:«... و اول کوچه کوشکباج از آن حاج رحیم‏خان است که ده خانه دارد با تالار و هشتی و هشت در بهشت و قطعه‏ ای از بهشت. در این ولایت ندیدم کوچه ‏ای باشکوه تر از این کوچه و...». این متن نشان از وجود خانه‏ های باشکوه درگذشته منطقه دارد که تنها تعدادی از آنها باقی مانده است. به گفته کارشناسان میراث بیش از 80 باب خانه قدیمی در منطقه شناسایی و تعدادی از آنها در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این بناها که به خانه‏ های تاریخی معروف هستند، عموما متعلق به دوره قاجار و گاه بخش هایی از آن از دوره ‏های پیش ‏از قاجار است. خانه‏ های منطقه درون گرا هستند به این معنی که با دیوارهای بلند محصور شده و مشخصات درون خانه از بیرون مشخص نیست. با وجود شباهت معماری کلی بناها با همدیگر، تعدادی از آنها خانه‏ های اعیانی هستند که از نظر مساحت و امکانات و تزیینات با بناهای معمولی بسیار متفاوت می‏باشند که البته خانه ‏های اعیانی نیز همه در یک حد نمی‏باشند.

برخی از این خانه ‏ها علاوه بر قدمت بنا، ارزش معنوی نیز دارند. از اوایل دهه 1380 تملک تعدادی از این خانه‏ ها توسط شهرداری شروع گردید و به تدریج مرمت شدند. تا زمان نگارش مطلب خانه‏ های سرتیپ سدهی، مجیر، زهتاب، میردامادی، ملکزاده و سهمی از خانه دایی رحیم و عماد سیادت به تملک شهر‏داری خمینی‏ شهر در آمده است.  

تعداد دیگری از این خانه‏ ها  در تملک مالکین آنها‏ می‏باشد. از بین آنها خانه ‏ای در میدان امام و خانه زهتاب توسط مالکان مرمت شده است.

هفت دست خانه ‏ها

در بررسی پیشینه خانه‏ های قدیمی در شهر، به اشخاص متمول و صاحب نفوذی برخورد می کنیم که گفته می‏شود هفت دست خانه در محل خود ساخته ‏اند. برخی از این افراد عبارتند از:

میریوسف که هفت خانه در مسیر ورودی محله گارسله از بیرون آبادی به محله ساخته بود.

مجیر بزرگ که هفت باب خانه در محل اندان داشت.

سرتیپ سدهی که هفت باب خانه در محل فروشان ساخت و معروفترین آنها دیوانخانه سرتیپ است و امروزه به یک جاذبه گردشگری در شهر تبدیل شده است.

مختارهای خوزان که آنها نیز چندین خانه در یک منطقه بنا کرده بودند.

فردی به نام حاج رحیم خان سدهی که چندین باب خانه در محله کوشکباج ساخته بود.

خان خوزان که تعدادی خانه در یک منطقه با کاربردهای متفاوت داشت. برخی از آنها برای اقامت زمستانی و برخی اقامت تابستانی بودند و حتی خانه ‏ای برای مواقع نا‏امنی در این مجموعه بود.

زهتابهای خوزان که چندین خانه در راسته زهتابها داشتند و برخی از آنها هنوز باقی است.

این خانه ها معمولا بزرگ و تو در تو بود، یعنی به همدیگر راه داشتند. شاید دلیل اصلی ساخت چنین خانه ‏هایی، زندگی یک خانواده در کنار هم و نیز برقراری امنیت برای اهالی یک خاندان بود.

خانه های تاریخی تخریب شده
هر سال از گوشه و کنار کشور خبر تخریب یکی از آثار تاریخی به گوش می رسد و در این میان نیز خمینی شهر از آن استثنا نیست. با گذشت زمان تعدادی از خانه های با ارزش شهر تخریب شدن که اکنون بزرگترها خاطراتی از آنها برای کوچکترها تعریف می کنند. خانه تاریخی میرعنایت (از شاهکارهای معماری دوره قاجار)، تالار علی اکبر، سر در خانه حاج هاشم (دوره صفویه) و سر در خانه حاج آقا امام از جمله آنهاست. 

آثار و فواید و کاربردهای خانه های تاریخی
تجارب شهرستان های دیگر از جمله کاشان و نیز خانه سرتیپ سدهی و مجیر نشان می دهد که شناسایی و مرمت و سر پا نگه داشتن خانه تاریخی کاربردهای متعددی برای شهرستان دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود:

1- حفظ میراث
خانه های تاریخی جزو هویت هر منطقه بوده و بیانگر گوشه هایی از تاریخ آن شهرستان است و تنها به همین دلیل حفظ و حراست آن ها لازم و ضروری می باشد چرا که نسل های فعلی از طریق میراث ملموس همانند این خانه ها که روزی محل سکونت افراد از جمله مشاهیر و بزرگان و شاهد حوادث و اتفاقات گوناگون بودند، می توانند با پیشینه و میراث معنوی خود آشنا شوند. بدون شک کسی که وارد خانه ای می شود که نام کسی بر روی آن است به دنبال آن خواهد بود که وی را بشناسد و پی ببرد که این شخص چه نقشی در جامعه خودش ایفا کرده و شرایط آن زمان چه بوده است؟

2- قابلیت تبدیل به موزه های مختلف
خانه های تاریخی می تواند برای برپایی موزه های مختلف مثل موزه مردم شناسی، مشاهیر، مشاغل سنتی و غیره مورد استفاده قرار گیرد مانند آنچه در بخشی از خانه سرتیپ و خانه مجیر اتفاق افتاده است تا به این ترتیب میراث گذشتگان حفظ و ارتباط بین نسلی قوام یابد.

3- جذب گردشگر
وجود خانه های تاریخی در هر منطقه ای می تواند پای گردشگران و مسافران را به آن محل باز کند ورود گردشگران خود فواید متعددی چون رونق اقتصادی و آشنایی دیگران با فرهنگ و تمدن منطقه را در بر دارد.

4- قابلیت آموزش
خانه های تاریخی به تنهایی و آنچه در آن ها گرد می آید مثل موزه ها و نمایشگاه های مختلف برای مقاصد آموزشی از مهد کودک تا دانشگاه کاربرد دارد. دانش آموزان و دانشجویان ضمن حضور در چنین خانه هایی می توانند آموزش های مختلف از جمله آشنایی با گذشته تا عکاسی و نقاشی و معماری را فرا بگیرند.

استفاده های جنبی
برپایی نمایشگاه های موقت متنوع مثل عکس، کاریکاتور، صنایع دستی و برگزاری جلسات ادبی و هنری در خانه های تاریخی امروزه شناخته شده و حتی در دیار خودمان هم تجربه شده است که هم زمان می تواند اهداف چند گانه ای را دنبال کند.