راویان: حاج محمد اخوان (1397-1304) عباس حاج غلامعلی حاج هاشمی(1304 ) شریفیان متولد 1306، تقی حاج‌حيدری از کسبه بازار در نیمه اول قرن 14، احمد کربلایی متولد 1317، عبدالله شاهین متولد 1318، محمدرضا حاج هاشمی، سیدمهدی جعفریان متولد 1335.
اشاره: درکتاب تذکره نصرآبادی1 که در دوران صفوی نگارش یافته به دکان های ورنوسفادران اشاره شده است. از طرفی قدمت عصارخانه بازار هم به همین دوران میرسد. اما این بازار در دوران نادر رونق یافت و رواج آن تا پایان دوره قاجار دوام یافت2 و از آن به بعد کم کم از رواجش کاسته شد و از دهه 1350 بخش هایی از آن تخریب شد ولی عصارخانه آن در دهه 1390 بازسازی شد.3 از روایتهای شاهدان و مطلعین در جهت روشن شدن پیشینه این مکان اقتصادی استفاده شده است.
براساس گفته های شاهدان، محدوده بازار چگونه بوده است؟
بازار ورنوسفادران از مسجد زنجیری تا مسجد گاردر ادامه داشت. بازار از يك طرف به محله باولگان و از طرف دیگر به محله گاردر منتهي مي‌شد، چند راسته نیز به محله های گارسله، و به طرف مسجد ملامحمدعلي، منتهی به زاغ آباد و محله باولگان داشت وقتی خیابان ورنوسفادران( امام شمالی فعلی) کشیده شد از بازار عبور کرد و بازار در دو سمت خیابان واقع شد.4
آیا متنی در توصیف حدود بازار حداقل از زمان قاجار وجود دارد؟
بله (نامی) در یادداشت های خود در اواخر دوره قاجار مینویسد: بازار حلاجان باولگان راسته ایست از چار سوق زاغی تا چار سوق شادی با دویست دکان پنبه کنی. همه تاق و چشمه زیر نور چشمه. و چهار کوچه ما را به گذر حلاجان و مسجد زنجیری و تکیه و خانه امام جمعه که در گود افتاده (میرساند.)
معماری بازار به چه شکلی بوده است؟
بازار دارای سقف و دو طبقه بود؛ طبقه همكف كه مغازه‌هاي اصلي بازار را تشکیل میداد و طبقه زيرزمين كه انبار اجناس و محل استراحت شتربانان بود. در كف زيرزمين و وسط بازار عصارخانه واقع بود. بازار دارای کاروانسرا بود که درآن کاروانها اقامت میکردند.
اوضاع کسب و کار در بازار چگونه بوده است؟
بازار حداقل تا پایان دوره قاجار رونق زیاد داشته است در دوران پهلوی هم کم و بیش فعال بودهاست در این دوران
بر اساس روایت ها هر روز صبح حدود 50 شتر با بارهای مختلف از جمله گندم، جو، دانه‌هاي روغني، پنير و وارد بازار مي‌شده و معامله و خرید و فروش در آن رونق داشته است.
با این اوصاف بازار باید مشاغل مختلفی به خود دیده باشد؟
بله در دورانهای مختلف مشاغل متعددی در بازار ورنوسفادران سرپا بودند بعضی ازآنها که راویان نقل کردند عبارتست از: نخودبریزی5، قنادي، سبزي‌فروشي، علف‌فروشي، بقالي، روغن‌فروشي، گندم و آردفروشي آهنگری و نعلبندی، حلواسازی6 و كبابي7 قپانی، گیوه فروشی و عصاری.
کار عصارخانه چه بود و چرا اهمیت داشت؟
عصارخانه یک محل تولیدی بود و محصولاتی داشت که نیاز روز بود.
عصارخانه چگونه کار میکرده است؟
در عصارخانه دو تا سنگ آسياب بزرگ و سنگين به قطر پنج متر و ارتفاع نيم متر وجود داشته كه روي هم بوده و دانه‌هاي روغني مانند بيدينجيل، كرچك، بذرك و000 بين آن دو قرار مي‌گرفته است. سنگ را شتري مي‌چرخانده است. زنگوله‌اي به گردن شتر آويزان بوده تا هنگامي كه سنگ را مي‌چرخاند صدايش دربيايد و هنگام قطع صدا متوجه شوند مشكلي پيش آمده و شتر حركت نمي‌كند.
آسياب دانه‌ها را خرد مي‌كرده و روغن جدا مي‌شده كه مصرف سوخت مانند نفت امروزي داشتهاست. محصول علاوه بر رفع نیاز داخلی به شهرهاي اطراف هم صادر ميشدهاست. تفاله دانه‌ها هم براي خوراك همان شترها يا حيوانات ديگر و يا به عنوان كود استفاده مي‌شده است.
در این مکان گندم هم آسیاب میکردند؟
خیر گندم را در مواقع بيكاري شترها با سنگي جدا در مکانی در محله گاردر آسياب مي‌كردند.
به غیر از دکانهای ثابت دستفروش ها هم در این بازار و اطراف آن به خرید و فروش میپرداختند؟
بله روزهای چهارشنبه دست فروشها به خرید و فروش در این بازار و اطراف آن اشتغال داشته و دارند که به چهارشنبه بازار8 معروف است.
آیا حادثه ای هم بود که در کسادی و از رونق افتادن بازار نقش داشته باشد؟
بله در دوره قاجار برسر پرداخت مالیات کسبه با حاکم اصفهان درگیری داشتند که سبب رکود بازار شد.
سرانجام بازار ورنوسفادران چه شد؟
در دهه 1350 بارندگی شدیدی شد9 و سطح آب بالا آمد و ارتفاع آب در زیر زمین و نم خانه ها به یک متر رسید و موجبات تخریب ساختمانها و از دست دادن شکل بازار را فراهم آورد و بازار از رونق افتاد.
.....................................................
1-در تذکره نصرآبادی از دوران صفویه در معرفی مولانا عبدالحق آمده است: از قریه ورنوسفادران من اعمال اصفهان است که وسعت آن قریه به مرتبهای است که دویست دکان پنبه زنی دارد.
2- در دست نوشته های نامی که در خصوص سده از دهه های 1280 و 1290 و اوایل قرن 14 است اشاراتی به بازار ورنوسفادران شده است. وی مینویسد: تا یاد داریم و یاد داشتند سده مالیات نداشت از شاه اسماعیل تا شاه عباس و شاه سلطان حسین و بعد آن نادرشاه و کریمخان و فتحعلی شاه همه چشم مهربانی بر سده داشتند تاجران میگفتند: خاک سده زرخیز است تخم هر چه بکاری طلا درو میکنی. شما را چه شده کارتان لاف شده و مالیاتتان گزاف. رفتند تجار از این دیار و افتاد کسادی به بازار و روی آوردند به کشت و کار. مرد ارزان و گندم گران. مالیات گزاف و سرها زیر لحاف. خبرچین فراوان و گندم چین نایاب. پس می‌گرفتند دست یار و میرفتند از این دیار و خوار است آن دیار که ندارد بازار. و هرجا نباشد کار و بار، نیست در آن برکت پروردگار.
3- عصارخانه ورنوسفادران: براساس اسناد بدست آمده که بر روی سنگی حک شده توسط یک زن به نام جواهر خاتون حدودسال 910 خورشیدی در دوران صفوی ساخته شده است.(رنجبر،1394) و تا اواسط قرن چهاردهم خورشیدی فعال بوده است. ساختمان نیمه مخروبه آن بر اثر بی توجهی به دلیل پایین تر بودن از سطح جاده پوشیده و مدتی در زیر خاک پنهان بود تا در اثر بارندگی اسفند ماه 1386 آثار آن نمایان و در دهه 1390 بازسازی شد و در سال 1395 به عنوان یک جاذبه گردشگری بازگشایی شد.
در عصارخانه روغن چراغ از دانه‌ها روغنی چون خشخاش، کرچک (بید انجیر)، برزک، کی، کج، کافشه (گوشه) و ... تهیه می شده است. عصارخانه ها در گذشته علاوه بر این که در تهیه روغن جهت روشنایی و تهیه روغن خوراکی و تفاله هایی برای دام و کودهایی جهت کشاورزی و پارهای احتیاجات دیگر نقش بسیار مهمی داشتند از لحاظ فن معماری نیز نشانهای از فکر نبوغ هنرمندان گذشته محسوب میشوند.
روغنهای تولیدی به شهرستانهای دیگر هم فروخته میشده است. شترهایی که برای حمل دانه های گیاهی و روغنهای تولید شده به بازار رفت و آمد میکرده اند در کاروان سرای نزدیک حسینیه گاردر نگهداری میشده اند.
(منبع عصاری http://daneshnam.ir/w9r.)
4- خیابان ورنوسفادران در نیمه دوم دهه 1320 تکمیل و بخشی از بازار را تخریب کرد.
5-نخودبریزی: نخود بریزی مهارت تبدیل نخود به نخودچی است که از قدیم‌الایام توسط نخودبریزها در بازار ورنوسفادران و برخی دیگر از مناطق شهرستان انجام میشده است. نخودچی در ردیف آجیل ها است و همراه با کشمش خورده میشود. آرد آن در پخت بعضی غذاها از جمله قرمزه و کباب شامی و کتلت مصرف میشود. مهارت مذکور در تاریخ 30 دی 1397 در فهرست آثار ملی به شماره 1724 ثبت شد.
6-حلواسازی: از دانه های کنجد در این بازار روغنگیری شده و همراه مواد دیگر انواع حلوا تولید میشد.
7- بازار ورنوسفادران همچون سایر بازارهای شهر ستون فقرات شهر را تشکیل میداده و تکیه زاغ آباد، حسینیه و مسجد زنجیری باولگان، تکیه و مسجد گاردر و گارسله را به هم متصل میکرده است. در خود بازار، مساجدی مثل مسجد ملا محمدعلی وجود داشته است.
در حاشیه این بازار تکمیل و رنگرزی پارچه های پنبه ای، دباغی، صابونسازی و رزازی وجود داشته است. پنبه زنها و حلاجان هم برای خود در این بازار راسته ای داشته اند که به راسته تاتاریها معروف بوده است. در حوالی بازار ورنوسفادران روربروی حمام زاغ آباد کارگاه گچسابی وجود داشت. سنگ گچ آن توسط چهارپایان از حاجی آباد آورده و در این مکان با سنگ آسیاب و نیروی چهارپایان شکسته و ساییده میشد. این کارخانه متعلق به فردی به نام حیدر گچی بود. مجاورکارخانه گچ یک کارگاه آسیاب آرد وجود داشت.
8-چهارشنبه بازار یک بازار هفتگي است که روزهای چهارشنبه هر هفته در حوالی بازار ورنوسفادران برپا میشود در این بازار دست فروشها به عرضه کالا به مشتریان که بیشتر زن هستند میپردازند. در این روز فروشگاههای ثابت این منطقه هم مشتریان بیشتری دارند. گفته میشود سابقه این بازار به دهه 1280 بر میگردد. زنانی که در خانه های خود گیوه دوزی میکردند و یا محصولی مانند تخم مرغ و گندم و نان و...داشتند در این بازار کالای خود را با محصول دیگری معاوضه میکردند.
9- ابطحی سیدحسام، بازارورنوسفادران از زبان یک سالمند، فرصت آنلاین.