اداره معارف اصفهان در سال 1298 گشایش یافت. نخستین رییس اداره معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه اصفهان اسداله مصفا پسر میرزا آقاخان مصفا معروف به محاسب الدوله بود. با تشکیل این اداره تاسیس مدارس نوین در استان آغاز شد. در ابتدا مدارس تاسیس شده با نمره نامگذاری میشدند و در سالهای بعد استفاده از نام شعرا و بزرگان معمول شد.
راه اندازی اولین مدرسه به سبک جدید در ناحیه ماربین به سال 1300ه.ش بر می گردد. این مدرسه توسط شاهزاده معتمدالدوله و در منزل شخصی وی در کوجان تشکیل شد. مدرسه مذکور 40 دانش آموز با دو کلاس درسی داشت. در سده اولین مدرسه به سبک جدید به همت یک روحانی به نام آیت اله سید ابوالحسن سیادت ملقب به عمادالشریعه تاسیس شد. او با پشتوانه و همت همسرش حاج عصمت توانست اولین دبستان را در درب محکمه سده تاسیس کند که مدرسه اسلامی نام گرفت. وی همزمان مکانی برای درس خواندن دختران در نظر گرفت. براساس اسناد موجود در اواخر سال 1304 شمسی فردی به نام مهدی ایرانی که ریاست فرهنگ اصفهان را به عهده داشت اين مدرسه را مدرسه نمره 21 سده نامگذاری کرد.( نقل از راویان ماربین جلد 1 و 2).
واکنش های اولیه کدخدایان و مردم برای احداث مدارس جدید بسیار تند بود به گونه ای که مردم به فرزندان خود اجازه حضور در این مدارس را نمیدادند و معتقد بودند اداره کنندگان این مدارس بابی هستند. بنای اولین دبستان به سبک جدید در منطقه با مخالف تهای عده ای و تبلیغات منفی آنها روبرو شد تا حدی که عده ای به مدرسه تازه تاسیس اسلامی حمله و به آن آسیب رساندند. فردی به نام (نامی) که در آنزمان شاهد ماجرا بوده مینویسد: «اول مدرسه فرنگ سده این جا(درب محکمه) علم شد و اسلامیه نام گرفت و به زعم عوام بابی آمده پس ریختند و در آویختند و گسیختند...».
مکرم شاعر دولت آبادی منتقد و حساس به نابسامانی های اجتماعی نیز در شعری این رفتار عده ای در مقابل مدرسه جدید را بیان کرده و سروده است:
ای آقای ما سرور ما مدرسه حروم س / ای رهبرما در بر ما مدرسه حروم س
وادار درشا ببندند / بوگو روما نخندند
این مدرسه از علم بود ریشدار و کوسه / هر کس بره توش بابی میشه بی سوسه موسه(ديوان مكرم اصفهانی 1333
). در مقابل این هجمه ها و اتهامات برخی از روحانیون و افراد با نفوذ به تشویق خانواده ها برای فرستادن فرزندان خود به مدرسه و کسب تحصیل اقدام میکردند.
مدتی بعد این واکنشها تعدیل شد به گونه ای که بسیاری از مخالفان سابق فرزندان خود را برای تحصیل راهی این مدارس کردند.
در سال 1310 تعداد دانش آموزان مدرسه اسلامی به 124 نفر رسید. در سال تحصيلي 15-1314 تعداد دانش آموزان این دبستان 142 نفر بود و در همین زمان مدير مدرسه علي اكبر حميدي و معلمان آن محمد سعيد امامي و مسيح الله و منوچهر پزشك زاد و علي خادم الحسيني و سيد كمال الدين بودند. پس از تاسیس اولین دبستان سده تا سال 1314 مدرسه ای در سده ساخته نشد. در این سال رياست فرهنگ استان دهم را فردی به نام تاج الدين امامزاده برعهده داشت وی دبستان پسرانه نمره 44 سده را تأسيس کرد. در سال 1314 در دبستان نمره 44 سده ،96 نفر مشغول تحصيل بودند. ابراهيم همايي و حسين فرهمند از معلمین این مدرسه بودند. در سال 1315 نظامنامه اَکابر مبنی بر تشکیل کلاسهای اَکابر در مدارس دولتی به تصویب رسید و کارکنان بی سواد دولت و مؤسسات عمومی و پیشه وران را جهت شرکت در این کلاس ها موظف نمود. پس از این اقدام کشوری کلاس های اکابر هم در سده در سال 1315 ه.ش تشکیل شد. آموزشگاه اكابر دولتي شماره 26 و 38 در فروشان اولين اکابری بودند که در سده تأسيس گردیدند.در همین سالها درخواستهای متعددی از سوس انجمن شهرداری واهالی محلات مختلف برایتاسیس مدارس جدید درسده به مرکز فرستاده می شد و اداره از توسعه مدارس ماربین شانه خالی می کرد. دبستانهای بعدی که در منطقه تاسیس شد در سال 1322 خورشیدی در زمان مهدي رادسرشت بر اداره فرهنگ استان اتفاق افتاد. یک دبستان پسرانه در اندوان و دیگری كوجان تأسيس گرديد. سيد عبدالكريم اثناعشری، محمدكاظم مولايی، ميرزاحسين خان و سيداسدالله خان ميراحمدی، ميرزامهدی خان انواری ،ميرزا محمد خان فاطمی، سيد علي شهاب و شهيدی معلمين اين سال های مدارس سده بودند.
در سال 1310 تعداد دانش آموزان مدرسه اسلامیه به 124 نفر رسید. در سال تحصيلي 15-1314 تعداد دانش آموزان این دبستان 142 نفر بود. در همین زمان مدير مدرسه علیاكبر حميدی و معلمان آن محمد سعيد امامی و مسيح الله و منوچهر پزشك زاد و علی خادم الحسينی و سيد كمال الدين بودند. تا سال 1314 مدرسه دیگری در سده تاسیس نشد. در این سال رياست فرهنگ استان دهم را فردی به نام تاجالدين امامزاده بر عهده داشت وی دبستان پسرانه نمره 44 سده را تأسيس کرد. در این مدرسه جدید 96 نفر مشغول تحصيل شدند. ابراهيم همايی و حسين فرهمند از معلمین این مدرسه بودند. در سال 1315 نظامنامه اَکابر مبنی بر تشکیل کلاسهای اَکابر در مدارس دولتی به تصویب رسید و کارکنان بیسواد دولت و مؤسسات عمومی و پیشهوران را جهت شرکت در این کلاسها موظف نمود. پس از این اقدام کشوری کلاسهای اکابر در سده در سال 1315 تشکیل شد. آموزشگاه اكابر دولتی شماره 26 و 38 در فروشان اولين اکابری بودند که در سده تأسيس شدند. در سال تحصيلي 1320-1319 منطقه ماربین دارای 6 دبستان بود که 374 نفر دانش آموز در آن به تحصیل مشغول بودند. در سال 1322 یک دبستان پسرانه در اندوان و دیگری در كوجان تأسيس گرديد. سيدعبدالكريم اثناعشری، محمدكاظم مولايی، ميرزاحسين خان و سيد اسدالله خان ميراحمدی، ميرزا مهدی خان انواری، ميرزا محمدخان فاطمی، سيدعلی شهاب و شهيدی معلمين اين سالهای مدارس سده بودند.درسال تحصيلي 20-1319 منطقه ماربین دارای 6 دبستان بود که 374 نفر دانش آموز در آن به تحصیل مشغول بودند. اما در سال 1326 شمسي تعداد دبستانهای سده به 8 باب رسيد كه از اين تعداد 4 باب در شهر و 4 باب در مناطق روستايي بود.
در سال 1326 شمسی 3 باب دبستان جديد افتتاح گرديد. از اين تعداد 4 باب در مناطق روستايي بود. اسامي دبستانها در سال 1330 عبارت بودند از: اسلامی، هما، صائب، رودابه، اندوان، بابوكان، امير اتابك رنان، اصغرآباد، عاشقآباد، اسلامی درچه، پرتو، منعم جوی آباد، شامكی دينان، سروش ورنوسفادران، معتمد كوجان و نصرآباد. در همين سال دو دبستان دخترانه نيز در ورنوسفادران فعال بودند(فرهنگ همایونشهر،1339). در دهه های بعد به ویژه پس از انقلاب اسلامی با ورود خیران ، تعداد مدارس شهر افزایش چشمگیری پیدا کرد.
اسامي دبستان ها در سال 1330 :
اسلامی، هما، صائب، رودابه، اندوان، بابوكان، امير اتابك رنان، اصغرآباد، عاشق آباد، اسلامی درچه، پرتو، منعم، شامكی دينان، سروش ورنوسفادران، معتمد كوجان و نصرآباد. در همين سال دو دبستان دخترانه نيز در ورنوسفادران فعاليت می كردند.
منابع:
فرهنگ همایونشهر سال 1339
ديوان مكرم اصفهانی 1333
مرحوم نکویی مهر از کارمندان آموزش وپرورش
اکبرتوکل مسول روابط عمومی وقت آموزش وپرورش خمینی شهر 1393
اسناد دهه 1310 سده
پیشینه دبیرستان و دوره متوسطه در سده
برای اولین بار در سال 1318 یعنی 16 سال بعد از شروع به کار اولین دبستان در شهر، کلاس اول متوسطه ضمیمه دبستان اسلامی شد و طی دو سال بعد کلاس های دوم و سوم نیز به آن اضافه شد اما در سال 1320 به دلیل تبلیغ علیه تحصیل در مدارس جدید و احتیاج خانواده ها به فرزندان خود در کار کشاورزی، ثبت نام دانش آموزان حهت کلاس سوم به حد نصاب نرسید و به این ترتیب دوره متوسطه ادامه نیافت و معدود دانش آموزان علاقه مند مجبور شدند برای ادامه تحصیل راهی اصفهان و حتی تهران شوند. پیگیریهای تعدادی از اهالی سده برای دایر شدن مجدد دبیرستان سبب شد تا اداره کل فرهنگ اصفهان در سال1331 کلاس اول دبیرستان را مجددا در دبستان اسلامی به سرپرستی یکی از فرهنگیان به نام «بیان الحق» دایر کند.
در سال بعد دبیرستان از دبستان اسلامی جدا و به منزلی استیجاری در خیابان ورنوسفادران نزدیک چهارشنبه بازار متعلق به خانواده بختیاری انتقال یافت.
پس از شروع به کار مجدد دوره متوسطه در سده در سال 1331 و افزایش تدریجی دانش آموزان و دایر شدن کلاسهای بعدی نیاز به یک ساختمان مجزا برای دبیرستان احساس شد. اهالی با تشویق و پیگیری معتمدین محلی از جمله مرحوم رضا شاهین که از معتمدین محله گاردر بود و مدتی هم سمت شهرداری سده را به عهده داشت قطعه زمینی در خیابان ورنوسفادران نزدیک بانک ملی مرکزی جنب کوی شهیدان دباغی فعلی به این امراختصاص دادند. زمین متعلق به فردی به نام حاج میرزا جعفر بزرگ خاندان سرتیپی بود. از مجاورت زمین مذکور کهریزی عبور میکرد و صحرای دهشنده در ادامه آن قرار داشت. پس از واگذاری زمین به اداره فرهنگ، ساخت دبیرستان شروع گردید. نقل است که مردم به هر شکل ممکن حتی به عنوان کارگر در ساخت دبیرستان کمک می کردند. این ساختمان در فروردین 1335 ه.ش یعنی دو سال بعد از اهدای زمین پذیرای دانش آموزان شد. نام مدرسه به پاس خدمات مرحوم ابوالحسن سیادت بنیانگذار آموزش نوین در سده و به پیشنهاد بعضی افراد «عماد» گذاشته شد. در سال 1337 همزمان با سفر دکتر اقبال نخست وزیر و هیات دولت وقت به سده دستور دایر شدن کلاس ششم طبیعی در این دبیرستان صادر و چندی بعد این کلاس رسما افتتاح شد. اولین گروه در مقطع دیپلم از دبیرستان عماد تیر سال 1338 فارغ التحصیل شدند.
در سال 1339 تعداد دانش آموزان دبیرستان عماد در کلاس های اول و دوم به 138 نفر رسید و 11 لیسانسه و سه دیپلمه در آن مشغول کار بودند. کتابخانه دبیرستان نیز از 700 جلد کتاب برخوردار بود. این دبیرستان در دوره فعالیت خود فارغ التحصیلان زیادی تقدیم جامعه کرد که بعضی به دانشگاه ها رفتند و بسیاری در آموزش و پرورش و دیگر ادارات استخدام شدند. در سال های بعد از انقلاب زمین کهریزی مجاور دبیرستان به مجموعه اضافه شد. سال ها کانون سلمان فارسی در مجاورت این مدرسه بود و از آن برای امور فرهنگی و هنری دانش آموزان بهره برده میشد. در اواخر دهه 1380 این مکان تخریب و طی چند سال یک مجتمع فرهنگی، ورزشی و آموزشی با همان نام عماد در آن ساخته شد.
مدرسه عماد جدید با 4 هزار و 600 متر زیر بنا و با هزینه‌ای بالغ بر 45 میلیارد ریال از محل اعتبارات استانی و ملی ساخته شده است. عماد خمینی‌شهر به عنوان هفتمین طرح بزرگ آموزشی استان اصفهان مطرح شد که دارای سالن اختصاصی ورزشی است، 21 کلاس، آزمایشگاه، واحدهای سمعی و بصری، فضای تجاری می باشد .این مدرسه دردهه فجر 1395 افتتاح شد
منابع:
سالنامه فرهنگ همایون شهر، ص 34 و 35 / اردیبهشت 1339
برنامه های دهه فجر اعلام شد نویسنده : ایمانه پارسی زاد
پیشینه و تحولات هنرستان صنعتی
لزوم احداث هنرستان نزد مدیران وقت شهر به عنوان یک نیاز مطرح بود تا اینکه به کمک تعدادی از معتمدین از جمله آیتاله حاج آقا جمال صهری در سال 1344 در جوار آرامستان تاریخی ورنوسفادران اولین هنرستان صنعتی پسرانه همایونشهر شروع به کار کرد. زمین با مساعدت مرحوم صهری تهیه و هزینه ساخت آنرا آموزش و پرورش پرداخت نمود. اولین رئیس آن آقای سخنوری نام داشت. این هنرستان پس از پیروزی انقلاب به هنرستان شهید رجایی تعییر نام یافت.
تحصیل دختران در ماربین و سده
در زمانی که مکتبخانه وظیفه آموزش را به عهده داشت آموزش دختربچه ها شکل متفاوتی داشت
آنها آموزشهایی می دیدند که به آنها "کار" می گفتند. در این نوع آموزش استاد کارها هنرهایی مانند گیوه چینی، چارقد دوزی، قالی بافی، نخ ریسی، لیف بافی، و...را به دختران از سنین 5 سالگی یاد می دادند البته قرآن و اشعاری نیز همراه کار بستگی به توانایی استاد کار برای آنها خوانده می شد ولی نوشتن فرا نمی گرفتند. در این بین استثناهایی هم در کار بود و گاه دختر نزد خانواده خود خواندن و نوشتن یاد می گرفت. مدارس دخترانه در محلات مختلف سده در سال های متفاوتی تاسیس شد. عمادالشریعه همزمان با تاسیس دبستان اسلامی خانه دیگرش را برای تاسیس دبستان دخترانه در اختیار اداره فرهنگ گذاشت. این کلاس چند دانش آموز بیشتر نداشت و معلم آنها فردی به نام خانم بقایی بود. بر طبق اسناد اولین مدرسه دخترانه سده در بهمن سال 1316 دایر شد. در محله فروشان حاج میرزامحمدعلی امینی و خواهرش در سال 1328 برای تشکیل کلاس درس دخترانه با مهرانی رییس وقت اداره فرهنگ سده وارد مذاکره شدند و نهایتا این خواهر و برادر اتاقی از یک خانه در محله لادره را با هزینه خودشان برای تحصیل دخترانشان اجاره کردند و آقای مهرانی خانمی به نام عزت عدیلی را به عنوان معلم به این کلاس فرستاد. این دبستان ابتدا با دو دانش آموز شروع به کار کرد و در سال های بعد با استقبال دختران روبه رو شد و «ناموس» نام گرفت.
در محله گاردر ورنوسفادران نیز حدود سال 1330 مدرسه دخترانه ای در خانه فردی به نام ابراهیم سرتیپی تشکیل شد که مدیر و معلم آن خانم آغا شریفی بود. این مدرسه بعدها «پروین» نام گرفت.به این ترتیب در سده در این سال دو مدرسه دختران دایر بود.
دبستان دخترانه در اندآن و رهنان در سال 1337 و در کوشک در سال 1338 تاسیس گردید.
درسرشماری سال 1345 درصد با سوادان منطقه ماربین 23 درصد ذکر شده است که می تواند یک سیمای کلی از میزان با سوادان پس از گذشت حدود 40 سال فعالیت رسمی آموزش در شهرستان نشان دهد.
منبع:گفتگو با سیدمجتبی لقمانی (متولد 1306)، خانم آغاشریفی (اولین معلم دبستان دخترانه پروین) و عزت امینی (اولین دانش آموز دبستان دخترانه ناموس)
آموزشگاه های دخترانه در همایونشهر در سال 1339
دبستان ناموس در فروشان مهری جاماسب. 137نفر
دبستان شش کلاسه عفت خوزان خانم آغا شریفی 110نفر
دبستان شش کلاسه پروین ورنوسفادران/کتایون حکیمی.195نفر
دبستان چهار کلاسه صدریه ورنوسفادران/ فریده پروین/96 نفر
دبستان چهار کلاسه هاشمیه/ منیژه حکیمی/62نفر
دبستان ثریا اندان/ بهجت دهقانیان/30 نفر
دبستان فرح کوشک/ فرخنده بهرام پور
دبستان سه کلاسه کوجان/ فرنگیس امیرکاوه
دبستان چهار کلاسه فاطمیه رهنان/ طوبی یزدانی/100 نفر
منبع:
سالنامه فرهنگ همایون شهر، ص 34 و 35 / اردیبهشت 1339
پیشینه و تحولات دانشسرای مقدماتی
با افزایش دانش آموزان دختر نیاز به معلم هم افزایش یافت به همین دلیل در سال 1354به منظور تربیت معلم برای آموزش و پرورش دانشسرای مقدماتی دخترانه شبانه روزی در همایونشهر دایر شد. بر اساس اظهارات مدیر و چند تن از فارغ التحصیلان دانشسرا، برای انتخاب دانش آموزان این مرکز، امتحان ورودی بین داوطلبان بومی و غیر بومی که کلاس سوم متوسطه را طی کرده بودند، برگزار گردید. مدیریت دانشسرا را خانم نصر بر عهده داشت، کلاس های در سال اول در دبیرستان عماد و در سال دوم در دبیرستان صائب واقع در خیابان بوعلی دایر گردید.
پیشینه مرکز آموزش فنی و حرفه ای
بعد از اتمام جنگ و شروع بازسازی كشور به آموزش های فنی و حرفه ای در كنار ساير بخش های آموزشی و اقتصادی توجه ویژه شد. فنی و حرفه ای در شهرستان خمینی شهر در مکانی استیجاری شروع به کار کرد. در اسفند سال 1381 در زمینی به مساحت 3 هکتار در شمال شهر، گلنگ احداث مرکز توسط مهندس علیرضایی نماینده وقت مردم در مجلس و مدیر کل اداره کل فنی و حرفه استان به زمین زده شد(شهر و شهروند، سال 2، 21 اسفند 1381). از آن پس آموزشهای فنی حرفهای رونق گرفت.