برج کبوتر خانه دستگرد
دوره تاریخی: قاجار
تاریخ تخمینی بنا: حدود سال 1200 خورشیدی
ارتفاع: 18 متر، دو طبقه
گنجایش: 5000 کبوتر
نشانی: خمینی‌شهر، بلوار پروفسور میر دامادی، بوستان مهر دستگرد.
تاریخچه:
برخی کارشناسان به دو دليل قدمت بنا را فراتر از 150 و حداكثر 200 سال نمیدانند:
1- ساختمان برج با طاق‌هاي گهواره‌اي و ورودي و پنجره‌هاي هلالي و نيم‌دايره‌اي مشابه ساختمان‌ها و سبك دوره قاجار اصفهان است.
2- با توجه به چند كبوترخانه‌اي كه تاريخ ساخت آن معلوم است و مقایسه آنها، اين برج از لحاظ سازه و تزئينات بسيار شبيه به برج كبوتر آتشگاه، برج‌هاي روستاي اسماعيل ترخان مباركه، برج برزه درچه و برج رهنان است که قدمتی بین 150 تا 200 سال دارند.
جواد مختاری از پژوهشگران تاریخ منطقه معتقد است برج دستگرد را آقا علی اکبر بانی مسجد آقا علی اکبر و کارآفرین اوایل دوره قاجار به دلیل مالکیت زمینهای دستگرد و جعفرآباد می سازد. در صورت ساخت برج توسط آقا علیاکبر قدمت آن حدود 200 سال است که با نظر کارشناسان میراث مطابقت دارد. پس از فوت آقا علیاکبر پسرش ابوالحسن برج دستگرد را می فروشد و حدود 50 سال بعد جعفرآباد را ملک التجار از وراث آقا علی اکبر میخرد.
کبوترخانه دستگرد در سال 1381 و در دور اول شورای اسلامی شهر توسط شهرداری خمینی شهر تملک شد.
پس از آن طي سه مرحله توسط شهرداري تعمير و بازسازي شد. در مرحله اول در بهار و تابستان 1381 پس از خاكبرداري و پاكسازي محوطه، بازسازي نصفي از ديواره استوانه خارجي و سقف طبقه اول به انجام رسيد. بدنه خارجي نيز از دو محل كلاف بتن آرمه شد تا از ادامه حركت بنا جلوگيري به عمل آيد.
در مرحله دوم در سال 1382، طاق طبقه دوم و عرقچين مركزي، فلفل‌دان‌ها، راه‌پله‌ها، عایق بندی و كف‌فرش سقف انجام شد و بازسازي سازه بنا به اتمام رسيد.
در مرحله سوم در تابستان ،1384 كاه‌‌گِل نما و مقداري از تعميرات داخلي آن اجرا گردید.
مدتی بعد با آزاد سازی زمینهای اطراف برج فصای سبز اطراف آن ایجاد و به یک پارک تبدیل شد. برج امروزه به عنوان یک نماد تاریخی در پارک مهر خودنمایی میکند.
مطالعه ساختاري
به كار بردن حداقل مصالح، ايجاد حداكثر فضاي لانه كبوتر و فضاهاي ارتباطي و دسترسي، از نكات به كار برده در ساخت اين برج است. موقعيت برج نيز طوري است كه براي كبوتران ايمن و دسترسي به آب و دانه به سهولت امكان‌پذير بوده است. توجه زيادي به جلوگيري از ورود حيوانات شكارچي مانند مار و گربه شده به طوري كه در وسط نماي بيروني برج، كمربندي به عرض نيم‌متر از جنس گچ كشيده شده تا اين حيوانات نتوانند از آن عبور كرده و به داخل آن دسترسي يابند. ورودي كبوتران از سقف است و كمتر پنجره در آن به كار برده شده است.
تمامي فضاي داخل برج از سوراخ‌هاي 20×20×25سانتي‌متر پوشيده و با ايجاد لبه‌هاي خم‌دار در سطوح عمودي آنها، نشيمن‌گاهي مناسب جهت كبوتران ايجاد شده است.
اين كبوترخانه دو طبقه‌اي به تعداد حدوداً پنج هزار كبوتر گنجايش دارد. حال بايد تصور كرد كه اگر نصف اين تعداد هم با حركت انسان و يا حيوانات شكارچي، هراسان بال بزنند و پرواز كنند برج بايد چه ارتعاشي تحمل كند تا تخريب نشود. معماران ايراني راه‌حل اين مسأله را در انتخاب شکل ايستا(استوانه) با تكيه‌گاهي وسيع و كلاف‌های چوبي حل كرده‌اند.
فضله كبوتر به دليل وجود تركيبات آلی در كشاورزي به‌خصوص پرورش صيفیجات استفاده فراوان می شد. در نهايت توليد كود كشاورزی دليل ساخت چنين برجي است.
مشخصات فني
اين برج شامل دو استوانه به صورت دور كامل و ديگري به صورت پره‌اي در داخل مي‌باشد. جنس آنها از خشت خام و ملات گِل است. ضخامت بيروني 5/1 متر در پايين و 25/1 متر در پشت‌بام با ارتفاع 5/12 متر و قطر 5/15 متر است. استوانه داخلي از پنج پره خشتی تشكيل شده كه شبكه‌هاي زنبوري لانه كبوتران، تمامي سطح آن را تا سقف پوشانده است.
برج از دو طبقه تشكيل شده كه بر روي استوانه داخلي يك طاق عرقچين كم‌خيز اجرا گرديده است كه از كف تا طاق ارتفاعي درحدود 18متر دارد. جهت ورود كبوتران، پنج عدد فلفل‌دان بر روي آن تعبيه گرديده است. روي پشت‌بام و سقف طبقه دوم نيز پنج عدد ورودی كبوتر از جنس آجر با ساختماني مشبك وجود دارد. دسترسي به پشت‌بام توسط پله‌اي است كه بين دو استوانه شاكله بنا چرخيده است.
نماي بنا كاه‌گِلي است و در رخ بام آن نيز يك جان‌پناه آجري به‌تازگي الحاق گرديده است.
مراحل مرمت برج
برج كبوتر دستگرد پس از تملك توسط شهرداری طي سه فصل كاري تعمير و بازسازی شده است:
دوره اول بهار و تابستان 81 پس از خاكبرداری و پاكسازی محوطه بازسازي سبك نصفی از ديواره استوانه خارجی و سقف طبقه اول به انجام رسيد. در اين مدت تمامي بدنه خارجی نيز از دو محل كلاف بتن‌آرمه شد تا از ادامه حركت بنا جلوگيری به عمل آيد.
در دوره دوم كه از اواسط بهار 82 شروع و تا پايان تابستان آن سال ادامه داشت، طاق طبقه دوم و عرقچين مركزي، فلفل‌دان‌ها، راه‌پله‌ها، ايزولاسيون و كف‌فرش سقف انجام شد و بازسازي سازه بنا به اتمام رسيد.
در دوره سوم كه تابستان 84 صورت گرفت كاه‌‌گِل نما و مقداری از تعميرات داخلی آن اجرا شد.
