اشاره: اداره امور درمان كشور تا سال 1320 توسط اداره كل صحيه وابسته به وزارت داخله صورت میگرفت. در این زمان با تصويب مجلس شورای ملی این اداره كل به وزارت بهداری تبدیل شد. متن پیشرو به صورت پرسش و پاسخ بر اساس اسناد موجود در مرکز اسناد اصفهان و اخبار روزنامه های دهه 1310 و 1320 به منظور روشن شدن گوشه هایی از تاریخ بهداشت منطقه ماربین و سده تنظیم شده است.
بیشک مردم منطقه در دهه های اولیه قرن 14 با معضلات متعدد بهداشتی رو در رو بوده اند در این سالها چه مراکزی برای مراجعه مردم وجود داشته است؟
مردم به حکیمان سنتی درمحکمه و کوچه اطبا مراجعه و تعدادی از این حکیمان هم به دیگر آبادیهای ماربین میرفته اند. به جز این حکیمان بلدیه هم پس از تاسیس مرکزی برای مراجعه بیماران به خصوص بینوایان راه اندازی می کند.
صحیه در سده حضوری نداشته است؟
صحیه در اوایل دهه 1310 در سده دفتر و مدیر داشته است و از کسانی مانند دکتر ریاحی، یداله پورمند، اشرف دکتر میرعلائی در این سالها به عنوان مسوول صحیه سده نام برده شده است، همچنین اخباری از سرکشی رییس صحیه استان از سده و بررسی مشکلات مثلا در اردیبهشت 1312 وجود دارد.2
آیا ساکنین مشکلات بهداشتی خود را به مراکز حکومتی منعکس نمیکردهاند؟
برخی اسناد نشان میدهد که مردم و تعدادی از فعالان اجتماعی به دنبال بهبود شرایط بهداشتی خود بوده اند از جمله کسانی که ردپایش در اینگونه حرکات دیده میشود سید ابوالحسن سیادت است که به دنبال احداث بیمارستان در اوایل قرن 14 بوده است. یکی دیگر از نشانه های حساسیت مردم به شرایط بهداشتی، شکایت های متعدد اهالی سده از دباغی در حوالی مناطق مسکونی است که سندی از آن از سال 1325 موجود است1.اما یکی از جالبترین اسناد این حوزه درخواست اهالی سده برای دایر کردن پست آبله کوبی از صحیه کل مملکت در سال 1311 است که با آن. موافقت میشود و به دنبال آن یک پست آبله کوبی با اعتبار ماهیانه ده تومان دوا برای فقرا در سده برقرار میگردد.3
عمده معضلات بهداشتی مردم منطقه در این دوران چه مسائلی بوده اند؟
به غیر از آلودگیهای محیطی ناشی ازشستن پوست که پیشتر به آن اشاره شد دوشی نبودن حمام ها و وجود خزینه ها، نبود آب بهداشتی، شستن اموات در انهار عمومی، بیماریهای مسری یا ساریه و شیوع گاه به گاه آنها مانند کچلی، شبه وبا، اسهال خونی و حصبه را میتوان عمده ترین مشکلات دانست.
اقدامی از سوی مدیران دولتی برای دوشی کردن حمام ها صورت نمیگرفته است؟
چرا تلاشهای صورت میگرفته است مثلا در خبری از بهمن 1312 در روزنامه اخگرآمده است:
به صاحبان حمام های اصفهان اخطار داده شد که تا اول سال آتی در حمام خود دوش بگذارند. در دی 1315 صور حکمران اصفهان و دبیر سیاقی معاونش در سفر خود به سده تصمیم به دوشدار شدن سه حمام میگیرند و در همین سفر برای درمان کچلی سر دانش آموزان هم دستوراتی صادر میشود.4
دوشدار شدن حمام ها عملی میشود؟
ظاهرا به خاطر پارهای از مشکلات فرهنگی و مخالفت برخی افراد با نفوذ نه و سالها بعد اولین حمام اقدام به نصب چند دوش میکند.5
به شیوع گاه و بیگاه برخی بیماریها در منطقه اشاره شد مشخصا اخبار و اسنادی از آنها وجود دارد؟
بله تعدادی سند و خبر وجود دارد که به آنها اشاره میشود:
سند مربوط به شیوع امراض مسری در روستاهای سده در سال ۱۳۱۴ .
سند مربوط به کچلی مسری بین دانش‌آموزان در سده در سال ۱۳۱۵.
خبر مربوط به بروز مرض اسهال دموی در سده در شهریور 1315
سند مربوط به بروز مرض حصبه در اصغرآباد سده در سال ۱۳۱۷ .
سند مربوط به شیوع بیماری تیفوس در سده در سال ۱۳۲۲ و 1323 6
در هنگام شیوع این بیماریها معمولا چه اقداماتی صورت میگرفت؟
اسناد نشان میدهد که از کدخدایان میخواهند تا مانع ورود افراد مبتلا به حمام ها به عنوان یک اقدام پیشگیرانه شوند و از طرفی معمولا مقامات استانی از جمله رییس صحیه هم به منطقه میآمدند مثلا به دنبال شیوع اسهال دموی(خونی) در سده رئیس صحیه به منطقه سفر میکند.7
در چنین شرایطی امکاناتی مانند درمانگاه و بیمارستان وجود داشته است؟
حدود سال 1306 مکانی برای ساخت بیمارستان توسط یک خیّر8 اهدا و بنایی با منظور بیمارستان در آن ساخته میشود ولی درعمل به بلدیه اختصاص مییابد. بنابراین بیمارستانی حداقل تا اوایل دهه1320 در کار نبوده است اما از طرفی بلدیه که بعدا به شهرداری تغییر نام میدهد در کار درمان و مداوای بیماران فعال بوده و درمانگاهی داشته است.9
اسناد و اخباری هم از اقدامات بلدیه در این خصوص وجود دارد؟
بله در آن دوران بلدیه حداقل هر شش ماه یک بار گزارشاتی از اقدامات خود به مرکز میفرستاده که اخبار و اسنادی از آنها تحت عنوان راپورت بلدیه وجود دارد.
میشود به نمونههایی ازآنها اشاره کنید؟
بله در راپورت مرداد 1314 بلدیه سده که در روزنامه اخگر شماره 1063 چاپ شده آمده است که:
پزشک بلدی در این مدت 567 نفر مریض بیبضاعت را به صورت مجانی معاینه کرد و ضد عفونی کارخانجات دباغی با استفاده از ادویه ضدعفونی کننده انجام شد و یا در قسمتی از راپورت شهریور 1314 آمده 293 نفر مریض مجانا تحت معالجه میباشند.48 نفر مریض معاینه و بهبودی حاصل شده است. کارخانجات صباغی ضد عفونی شدند.
همچنین طبق سندی از سال ۱۳۱۵ بلدیه سده مکاتباتی در خصوص خرید دارو، اثاثیه و لوازم مورد نیاز مطب و صحیه با مراکز مربوطه انجام داده که نشان از فعال بودن بلدیه در امر بهداشت و درمان مردم در آن زمان دارد. به جز این نمونه ها برخی مکاتبات باقی مانده از آن دوران گواهی بر قبول مخارج درمان بینوایان توسط بلدیه دارد.
هیچگاه برای ساخت بیمارستان توسط مردم و مسوولین اقدامی نمیشود؟
دقت در اسناد و خبرها این واقعیت را نشان میدهد که اهالی در هر شرایطی مثلا سفر مدیران استانی به سده پیگیر ساخت بیمارستان بودهاند مثلا در سال 1313 در سفر حکمران استان به سده این مسئله دیده میشود و در سالهای بعد هم پیگیری میشود. در سال 1317 رسما پیشنهاد ایجاد مریضخانه در سده مجددا طرح میشود
و در عمل چه اتفاقی میافتد؟
با انتقال بلدیه به ساختمان خود در محله فروشان محلی که در دهه اول 1300 برای احداث بیمارستان اختصاص یافته بود آزاد میشود اما ساختمان موجود مناسب بیمارستان تشخیص داده نمیشود و تخریب بنا و ساخت جدید مطرح میشود در ابتدا سعی میشود از نیکوکاران استفاده شود که محقق نمیشود. بر طبق سندی از سال ۱۳۱۸ تخصیص بودجه جهت ساخت غسالخانه و احداث خیابان و ساختمان بیمارستان سده در دستور کاربلدیه قرار میگیرد
یعنی ساخت بیمارستان به هر حال شروع میشود؟
بله و سندی از سال 1322 بیانگر این است که ساختمان نیمه ساخته بیمارستان‌های سده، شهرکرد، شهرضا، بروجن و نجف‌آباد به شهرداری آن منلطق اختصاص مییابد به همین دلیل هم برخی مردم بیمارستان سده را مریضخانه شهرداری مینامیدند. سندی هم از همان سال در خصوص تکمیل بیمارستان سده وجود دارد. جالب اینکه با تشکیل بهداری مکانی از این بیمارستان در سال 1326 به بهداری اجاره داده میشود که نشان از وابسته نبودن بیمارستان به بهداری دارد.
به این ترتیب پس از حدود 16 سال بیمارستان سده واقعیت خارجی پیدا میکند.؟
شروع به کار میکند ولی نواقصی داشته است چون گزارشی از سال 1323 وجود دارد که به بروز بیماری تیفوس در سده و وجود نواقص در بیمارستان شهر اختصاص دارد حتی از سال ۱۳۲۹ سندی با عنوان تهیه وسایل برای بیمارستان جدید التاسیس سده وجود دارد.
تلاشی هم برای جلب کمکهای مردمی برای پیشبرد احداث بیمارستان میشده است؟
بله و صورتجلسه جمعآوری کمک جهت بیمارستان شهرداری سده از سال ۱۳۲۲.وجود دارد.
آمار مکتوبی از امکانات بهداشتی درمانی در پایان دهه 1320 سده وجود دارد؟
بله به نوشته کتاب فرهنگ جغرافیای ایران در این زمان در قصبه سده یکباب بیمارستان 5 تختخوای و درمانگاه و داروخانه مجانی و 7 مطب طبیب مجاز وجود داشته است.10
................................
1-شاهین، محمدعلی از زبان اسناد شکوایه اهالی سده در خصوص شستن پوست در اماکن عمومی.
2 و 3-روزنامه اخگر اصفهان شماره 788 و 839.
4 و 7-روزنامه اخگر اصفهان شمارههای 1205، 1072، 1072 و 1170.
5-شاهین، محمدعلی، هزارسال خمینیشهر، اصفهان، گفتمان اندیشه، 1396ص 164.
6- اسناد صحیه سده در مرکز اسناد اصفهان.
8-شاهین محمدعلی، پیمانی لیلا، راویان ماربین، جلد اول، اصفهان، گفتمان اندیشه 1398 ص 67.
9-شاهین، محمدعلی، لیلا، پیمانی، دوهفته نامه فرصت، ویژه نامه تاریخچه پزشکی خمینیشهر، 1396.
10- رزمآرا حسینعلی، فرهنگ جغرافیائی ایران، (جلد دهم)، دایره جغرافیایی ستاد ارتش، تهران 1332.