سیمین سعیدی
فوتبال پر طرفدارترین ورزش دنیاست(1) و این محبوبیت از زمان پیدایش این ورزش تا کنون روز به روز بیشتر شده است. در قدیم، داشتن یک توپ کافی بود تا بازی فوتبال راه بیفتد. اما مشکل در بسیاری از مواقع داشتن همین توپ بود! بعضی ها به خاطر شدت علاقه به این بازی، با ابتکار خود توپ می ساختند. یکی از این ابتکارها این بود که مثانه گاو را باد می کردند و برای آن با پارچه روپوشی می دوختند. کم کم در تهران آموزش فوتبال آغاز شد و توپ های دست ساز با پای بازیکنان آشنا شدند. (2) اما این توپ های دست ساز کجا تهیه می شد؟ شاید کمتر کسی بداند که خمینی شهر یکی از مهم ترین سازندگان توپ های دست ساز بوده است. این جا همه چیز آماده بود. صرام ها چرم را آماده می کردند و توپ دوزها آن را به شکل توپ در می آوردند و به تهران می بردند.
متن پیش رو گفت و گویی است با محمدحسین عشقی پور متولد سال 1324 خمینی شهر که در سال های 37 تا 43 به حرفه توپ دوزی مشغول بوده است.

خمینی شهر در توپ دوزی معروف بود؟
بله، فکر نمی کنم شهری به اندازه خمینی شهر در این حرفه وارد شده باشد. توپ دوزی ها در مسیر درب محکمه و دوشنبه بازار بودند. چرم سازان هم مال همین محل ها بودند. کارگران توپ دوز بیشتر در میانجوی فروشان کار می کردند. شاید بتوان گفت حدود 100 نفر بودند.

آن زمان برای مسابقات فوتبال از این توپ ها استفاده می شد؟
بله. مثلا ما که در مدرسه اسلامی درس می خواندیم، از این توپ ها استفاده می کردیم.

چرم مورد نیاز را از کجا تهیه می کردید؟
از دباغ خانه های سده که در فروشان و خیابان امیرکبیر بود. از این چرم برای سُردوزی، دوخت کفش و توپ دوزی استفاده می شد. پوست های گاو را از شهرهای اطراف به دباغ خانه می آوردند و آن را بازسازی می کردند و به آن حالت می دادند. سپس در کارگاه برش می دادند و با آن توپ یا کفش درست می کردند.

چرمی که به کارگاه می آمد مستقیما برش داده می شد؟
خیر، این چرم را در قدح های سفالی می خیساندند تا نرم شود و حالت بگیرد. سپس آن را به ما می دادند. ما هم بر روی کرسی های چوبی می نشستیم و مشغول به کار می شدیم.
توپ هایی که می دوختید چند تکه داشت؟
توپ ها در اندازه های 6، 8، 10 یا 12ترک بودند. هر کدام از این اندازه ها دارای الگوهای فلزی مخصوص به خود بود. این الگوهای فلزی را روی چرم های نرم و حالت گرفته می گذاشتیم و دور آن را با شفره(3) (ابزار برش چرم) می بریدیم. بعد آن را روی کنده هایی چوبی به ارتفاع حدود نیم متر که در زمین کارگاه کار گذاشته بودند می گذاشتیم و به وسیله «مشته» آن ها را می کوبیدم تا صاف شود. مشته یک وسیله فلزی شبیه گوشت کوب بود. بعد با استفاده از یک درفش و دو تا سوزن، ترک های برش داده شده را به هم می دوختیم. زمانی که ترک ها را به هم دوختیم، با دیلم توپ را وارونه می کردیم.
دیلم چه بود؟
چوب بلندی شبیه به چماق که اغلب از جنس چوب درخت گلابی یا گردو بود. این چوب ها را داخل توپ می کردند و آن را بر می گرداندند. یک وسیله فلزی به نام گلیچه زن یا گلیچه بر هم داشتیم که چرم ها را به وسیله آن به صورت دایره مانند (با محیطی برابر مجموع اضلاع ترک ها) می بریدیم و به سر و ته توپ می دوختیم.

این مرحله آخر بود؟
خیر! پس از این مراحل باید داخل توپ تیوپ می گذاشتیم. برای این کار با منگنه زن فلزی چند تا سوراخ ایجاد می کردیم و وقتی که تیوپ داخل رفت، سر آنرا به زیر می دادیم و با نخ های چرمی در توپ را می بستیم. سپس آن را باد می کردیم و بعد از امتحان کردن به جایی می آویختیم تا بخشکد. حالا توپ آماده بود. باد توپ ها را خالی و آن ها را از داخل تا می کردیم تا به شکل کاسه در آید و آن ها را در گوشه ای جمع می کردیم. بعد در صندوق های چوبی می چیدیم و به تهران و دیگر شهرستان ها صادر می نمودیم.

مشتریان شما چه کسانی بودند؟
اغلب مغازه های عمده فروشی در تهران بودند که با استادکارهای این جا (خمینی شهر) طرف حساب بودند. آن زمان چون ماشین خیلی متداول نبود، با گاری صندوق های پر از توپ را به اصفهان می بردند و از آن جا به تهران.

هر توپ به چه قیمتی فروخته می شد؟
هر توپ را دانه ای 40 یا 50 ریال می خریدند. اما اجرت کار بین 3 تا 6 ریال برای یک کارگر بود. مثلا اگر 10 توپ می دوختیم، 3 تومان می گرفتیم و اگر بزرگ تر بود 4 تومان.
یعنی هر کدام از این توپ ها 10 برابر اجرتی که شما می گرفتید فروش می رفت؟!
بله، چون چرمش گران بود. نخش هم همین طور.
مگر چه نخی استفاده می کردید؟
نخهای تابیده مخصوص را از اصفهان می خریدند و آن ها را با موم و عسل آغشته می کردند تا دوامشان زیاد شود و در آب که می افتند، نپوسند. یک گاز انبر هم داشتیم که با آن سر نخ ها را می کشیدیم تا صاف شود و داخل سوزن ها بروند.

دوختن هر توپ چقدر زمان می بُرد؟
نیم ساعت تا 45 دقیقه. کارگران خبره از صبح تا عصر 20 توپ 6 ترک می دوختند ولی کارگرانی هم بودند که روزانه 6-5 توپ بیشتر نمی توانستند بدوزند. بیشتر کارگرها کارها را به خانه می بردند و با کمک خانواده شان انجام می دادند.
خاطره جالبی از این کار دارید؟
در دباغ خانه به چرم ها با برس های نخی پی گوسفند می مالیدند تا خورد چرم برود و نرم شود. زمانی بود که می خواستیم با چند نفر از دوستان شریک شویم و برای خودمان کار کنیم. برای همین پولی تهیه کردیم و مقداری چرم خریدیم. چرم هایی که برای توپ دوزی به کار می رفت رنگ نشده(سفید) بود ولی چرم هایی که برای کفش و دیگر کارها به کار می رفت قرمز یا سایر رنگ ها بود. . خلاصه این که چرم هایی که ما خریده بودیم کمی نم داشت و ما آن ها را روی بند توی آفتاب گذاشتیم. در آفتاب پهن کردن چرم ها همانا و سیاه شدنشان همانا. علتش هم این بود که پی ها در آفتاب بیرون زد و به خاطر نورخورشید همه سوخت و چرم ها سیاه شد. آن زمان ضرر زیادی به ما وارد شد.
در این کار تقلب هم می شد؟!
بله، کسانی که کارشان خوب بود بخیه های ریز می زدند ولی کسانی که می خواستند تقلب کنند بخیه های درشت می زدند! یا مثلا چرم پوست بز خیلی نازک بود. بعضی آن را از اصفهان می خریدند و به پشت آن سریش می چسباندند تا کلفت تر شود. این چرم دوامش کم بود و وقتی که از آن توپ درست می شد، این توپ به راحتی در زمین بازی می ترکید!
کار توپ دوزی در چه سالی برچیده شد؟
این کار در حدود سال 1350 وقتی که توپ های پرسی خارجی به بازار آمد، رونق خود را از دست داد. چون توپ های دست ساز دوام کمتری هم داشتند.
پانوشت:
1- «پرطرفدارترین ورزش‌های دنیا کدامند؟+تصاویر»، باشگاه خبرنگاران جوان، کد خبر: ۶۲۹۴۰۱۸، تاریخ انتشار: 2/8/96
2- «عجیب ترین توپ فوتبال در ایران»، خبرگزاری مهر (مجله مهر)، شناسه خبر: 2407967، تاریخ انتشار: 9/5/93
3- شفره، در اصفهان و برخی شهرهای دیگر «گزن» نام داشت.